3-sinf ona tili darsida “gap” mavzusini o’tishda interfaol usullardan foydalanish”

Modallik. So‘zlovchining bayon qilinayotgan fikrga bo‘lgan munosabati tasdiq, ishonch, inkor, taxmin, ikkilanish, gumon, hayrat, rad etish, kesatiq, ta’kid, taajjub kali munosabat turlarida namoyon bo‘ladi. Modallik real borliqqa ob’ektik – sub’ektik munosabatini ifodalaydi. Qiyoslang: a) Oftob chiqdi – ob’ektiv modallik (xabar) b) Kunlar isisa edi – sub’ektiv moddlik(orzu-istak)dir.
Zamon. Xar qanday voqea, hodisa, ma’lum zamon doirasida sodir bo‘ladi. Har bir gap ifodalangan fikr shubhasiz zamon ma’nosi bilan ham bog‘liqdir. Masalan: u o‘quvchi edi, o‘quvchi bo‘ladi. Har bir gapda zamon ma’nosi bo‘ladi,ya’ni zamon ma’nosi turli vositalar bilan ifodalaniladi. Bir so‘zli gaplarda ham (kel, ket, bor) zamon ma’nosi matn(kontekst)dan, nutq vaziyatidan anglab olish mumkin.
SHaxs. Gapda shaxs munosabati ham ifodalanadi. So‘zlovchi va tinglovchisiz gapning, nutqning mazmun- munosabatini tasavvur qilib bo‘lmaydi. SHuning o‘zi ko‘rsatadiki, gapda shaxs kategoriyasining mavjudligi ob’ektiv zaruriyatdir. SHaxs kategoriyasi son kategoriyasi bilan chambarchas bog‘liqdir. Gapning xarakterli belgilari kesimlik va ohangdir. Gapning grammatik ohangi shakllangan, tugallangan bo‘lishini shartligi ohangning gapdagi doimiy xarakterli belgilaridan biri ekanligini ko‘rsatadi. Ayrim so‘z va so‘z birikmasininig gap ekanligini og‘zaki nutqda ohangdan bilinadi. Masalan:
a) bu badiiy asar (so‘z birikmasi) b) bu badiiy asar (gap).
Demak, so‘z yoki birikma grammatik fikriy va ohang tugallikka ega bo‘lar ekan, u gap tusiga kirgan bo‘ladi, ko‘rinadiki, ohang, so‘z, so‘z birikmasini gapga aylantiradi: kesimlik, fonetik yo‘l bilan ifodalanadi. Ohang ayrim so‘zning so‘z birikmasining gap ekanligini yoki emasligini bildirish bilan birga, gapning kuzatilgan maqsadga va emasligiga ko‘ra turlarini belgilashda ham katta ahamiyatga ega. Gapning xar qaysi turi o‘z ohang modelliga ega.
Bulardan tashqari tilshunoslikka oid manbalarda sodda murakkab gaplar ham mavjud. Gap ichida bosh va ikkinchi darajali bo‘laklardan tashqari uyushiq, ajratilgan bo‘laklar hamda undalmalar qatnashsa sodda gapning murakkablashuvi deyiladi². Masalan: Bog‘da qizil, oq, pushti, sariq gullar bor. Gapda bosh bo‘laklar, o‘rin payt xoli mavjud. Gapdagi oq, qizil, pushti, sariq so‘zlari uyushiq bo‘laklar bo‘lib,gapning murakkablashuvini yuzaga chiqargan.