3-модуль. Gigienasí, hawaníŃ quramí, fizikalíq hám ximiyalíq qásiyetleri

Talabalar bilimin bekkemlew ushın sorawlar:

1. Hawa gigienası, onıń ximiyalıq hám fizikalıq qásiyetleri haqqında aytıp beriń?

2. Temperatura hám ıǵallıq degenimiz ne?
3. Hawa háreketi hám atmosferalıq basım haqqında sóylep beriń?
4. Tómen hám joqarı atmosfera basımınıń shuǵıllanıwshılar organizmine tásirin túsindirip beriń?
5. Qısqa hám uzaq múddetli adaptaciya degenimiz ne?


Тийкарғы сабақлық ҳәм оқыў қолланбалар
1. Almatоv K.T. Ulg’ayish fiziоlоgiyasi o’quv qo’llаnmа M.Ulug’bеk nоmidagi UzMU bоsmохоnasi. T.2004 y. 35-37 b.
2. Sоdiqоv B.A Yosh fiziоlоgiyasi va gigiеnasi o’quv qo’llаnmа Yangi asr avlodi 2009 y. 11-13 b.
3. SPORT AND EXERCISE PSYCHOLOGY The Key Concepts Second Edition Ellis Cashmore First published 2002 This edition published 2008. Mazmunidan olindi.


Қосымша әдебиятлар
1. D.J.SHaripov “Salomatlik – barchaning va har bir kishining ishi” T., 2001 y.
2. Хрипкова А.Г., Антропова М.В. Адаптация организма учащихся к учебной физической нагрузкам. М.Просвешение. 2002.


Электрон тәлим ресурслары
1. www.tdpu.uz
2. www.pedagog.uz
3. www.ziyonet.uz
4-MODUL. HAWA-RAYÍ, KLIMAT HÁM OǴAN MASLASÍW


Реже:
1.Klimat hám mikroklimat túsinigi, akklimatizaciya hám onıń gigenalıq áhmiyeti;
2. Insan ushın hawanıń fiziologiyalıq áhmiyeti;
3. Insan ushın hawanıń fiziologiyalıq áhmiyeti;
4.Qısqa hám uzaq múddetli adaptaciya


1. Klimat hám mikroklimat túsinigi, akklimatizaciya hám onıń gigenalıq áhmiyeti.


Klimat degende belgilengen territoriyaǵa xarakterli bolǵan hám kóp jıllıq baqlawlar nátiyjesinde anıqlanǵan ortasha hawa rayı túsiniledi. Hawa-rayı degende usı sharayatta waqtınshalıq meteriologiyalıq jaǵdayı túsiniledi. Bunda kóbirek hawa temperaturası, ıǵallıǵı, jawın-shashın muǵdarı názerde tutıladı.


Akklimatizatsiya – insan organizminiń jańa kimat sharayatına kónligiw qábilietine akklimatizatsiya delinedi. Akklimatizatsiya mashqalası hár qıylı sharayatları menen parıqlanıwshı jańa bir-qatar rayonlardıń ózlestiriliwi menen aktual áhmiyetke iye boladı. Bul mámlekettiń hár qıylı oblastlarında, shet ellerde sport jarıslarına qatnasıwshı sportshılar ushın júdá zárúr.²


Mikroklimat – bul termin shegeralanǵan arnawlı territoriyanıń klimatın xarakterlep beredi. Mısal ushın: dem alıw orayları (kurort, turistlik lagerler) klimatı h.t.b. Bul orınlar ózine tán relefi, jer qatlamı, kógalandırılǵanlıǵı, shomılıw basseynlerdiń bolıwı, territoriyasındaǵı qurılıs sisteması hám t.b. menen basqa punktlerge salıstırmalı mikroklimatı ózgeshe bolıwı múmkin. Territoriyalar mikroklimatın esapqa alǵan haldda turaq jay qurılısları, sport kompleksleri, mektep, emlewxanalar qurıw ushın sanitariyalıq jaqtan hár tárepleme qolaylı orınlardı tańlawǵa imkaniyat jaratadı.
Meteorologiyalıq faktorlar degenimizde hawa temperaturası, ıǵallıǵı, háreket tezligi hám quyash nurı quwatlılıǵınıń birgeliktegi tásiri túsiniledi.
Hawa rayı degende jer sharınıń belgili bir bóleginde, máwsimine baylanıslı payda bolatuǵın atmosferanıń meteriologiyalıq komponentleri túsiniledi. Klimat – geografiyalıq keńislikte, teńiz betine salıstırmalı bálentlik relefi, ósimlikler dúnyası, atmosfera háreketi hám insaniyattıń óndiristegi háreketleri tásirinde júzege keliwshi hawa rayı jaǵdayına aytıladı. Mikroklimat – degende jer betiniń sheklengen bir bólegindegi, onı qorshap turǵan territoriya klimatınan parıq qılıwshı klimat túsiniledi. Geografiyalıq jaylasıw ornına qarap mámleket hám oblastlarda hawanıń jerge tutas qatlamı, jergilikli punktları mikroklimatı parıqlanadı. Úlken qalalar ózine tán mikroklimatqa iye. Qalalarda jollardıń asfaltlanıwı jazda hawanıń qızıp ketiwine hám qala mikroklimatında ıssı konvekcion aǵımlarınıń payda bolıwına alıp keledi. Qalanıń kóp qabatlı tas imaratları jaz aylarında joqarı radiacion temperaturanı júzege keltiredi. Tıǵız jaylasqan binalar hawa háreketin tosıp taslaydı. Mikroklimat degenimizde temperatura, ıǵallıq, hawa háreketi tezligi hám qorshaǵan ortalıqtıń ishki mikroklimatı túsiniledi. Turaq jaylar mikroklimatı úylerdiń jaylasıwnı qarap, qurılıs materialları quramı, ondaǵı jasawshılar tábiyatı hám shárt-sharayatına baylanıslı boladı. Óndirislik sharayatındaǵı mikroklimat tiykarınan texnologiyalıq processke baylanıslı. Sebebi, hawanıń joqarı temperaturası jerdiń qızıwı nátiyjesinde payda bolatuǵın infraqızıl radiaciyasınıń joqarı intensivligi menen parıqlanadı, ıssı cexlarda mikroklimat jumısshılarǵa zıyanlı tásir kórsetedi. Yanvar hám iyun aylarında ortasha temperatura esapqa alınıp; suwıq, oratsha, jıllı, ıssı klimatlı territoriyalarǵa ajıratıladı.
Bunnan tısqarı, klimat jergilikli jaylasıw ornı; teńiz, kontinent, shólistanlıq, tawlı zonalar h.t.b. baylanıslı boladı. Klimattıń ózgeriwi ayrım keselliklerdiń payda bolıwına alıp keledi. Mısalı; tımaw, shamallaw kesellikleriniń rawajlanıwı suwıq máwsimlerge tuwrı keledi. Dizenteriya, gripp, meningokokk meningiti h.t.b. klimat tásirinde júzege keletuǵın kesellik túrlerine kiredi. Bunnan tısqarı, jıl máwsimleri menen baylanıslı bolǵan meteotrop kesellikler dep atalıwısh awır ótiwshi kesellik túrleri de ushırasadı. Sebebi, shıpakerge múráját etiwshiler arasında gúz-qıs máwsimlerinde gipertoniya, stenokardiya, revmatizm, bronxial astma kesellikleri menen kesellengen nawqaslar sanı artadı. Kórinip turǵanınday, xalıq turǵınları jasaytuǵın regionlar, turaq jay, óndiris kárxanaları, mektep hám emlewxanalardı qurıwda gigienalıq máselelerdi saplastırıwda, awqatlanıw racionın islep shıǵıwda, juqpalı hám basqada keselliklerdiń aldın alıw boyınsha is-ilajlardi ámelge asırıwda tábiyiy, jergilikli patologiyanı úyrenip shıǵıw, salamatlastırıwshı is-ilajlar hám emlewde klimat hám mikroklimat jaǵdayların esapqa alıw zárúr.

Akklimatizaciya. Íssı mámleketlerde jasaytuǵın adamlar ıssılıqqa, al suwıq úlkelerde jasaytuǵın adamlar bolsa suwıqqa shıdamlılıǵı joqarı ekenligi bizge málim. Jıllı klimatlı regionlarda jasawshı adamlar suwıq yaki ıssı mamleketlerge barǵanda jańa sharayatqa áste-aqırın maslasıp baradı hám sol jerde jasawshı adamlar menen birdey tásirsheńlikke iye boladı. Insan organizminiń jańa sharayatqa bunday maslasıwı akklimatizaciya dep ataladı.
Akklimatizaciyada organizmniń tek ǵana klimat sharayatına emes, bálkim topıraq sharayatı hám jańa biocenozǵa kónligiwi túisniledi.
Klimat sharayatına maslasıw eki jol menen ámelge asırılıwı múmkin:
1. Organizmde zat almasıwdıń ózgeriwi nátiyjesinde. Bunday ózgeris (modifikaciya) nael surmaydi. Modifikaciyada populyaciya yaki túrlerdiń genetikalıq dúzilisi ózgermeydi.
2. Túrlerdiń genetikalıq dúzilisiniń násillik dawamlılıǵı jaǵdayınıń ózgeriwi menen júzege keliwi múmkin.
Bul – haqıyqıy klimatqa maslasıw, túrlerdiń genetikalıq dúzilisiniń tábiyiy tańlanıwı nátiyjesinde ózgeredi. Onıń nátiyjesinde organizmde baqlanatuǵın bioritmlik ózgerisler payda boladı.
Bioritmniń ózgeriwi ásirese balalarda hám jas óspirimlerde rawajlanǵan formada ótedi. Nátiyjede júrek-qan tamır funkciyasında ózgerisler, sonday-aq, uyqınıń buzılıwı, is qábiliettiń páseyiwine alıp keliwi múmkin. Kópshilik adamlarda ózi úyrenispegen klimat sharayatına túsip qalǵanda, oǵan aktiv ráwishte maslasadı, yaǵnıy adaptaciya processi bolıp ótedi. Klimatqa maslasıwda organizmniń turaqlı jasaw ornınan basqa jerge ótiwinde dáslepki háreket teń salmaqlılıǵı ózgeredi hám áste-aqırın úyrenisip turaqlı maslasıwǵa iye boladı. Klimatqa maslasıw processi reflektor hám neyrogumoral jolı menen basqarıladı.
Demek, hár qıylı faktorlardıń tákirarlanıwshı hám uzaq dawam etiwshi tásiri nátiyjesinde organizmde akklimatizaciya payda boladı. Klimatqa maslasıw degende quramalı social-biologiyalıq process túsiniledi. Bul process tek ǵana maslastırıwshı fiziologiyalıq reakciyalar menen shegaralanıp qalmaydı.
Akklimatizaciya túsinigi klimat faktorlarınıń unamsız tásirin qaytarıwshı yaki joǵaltıwǵa qaratılǵan halda sırtqı ortalıqtı yamasa jasaw ornın aktiv túrde ózgertiw menen de baylanıslı boladı. Akklimatizaciya bul úlken miy yarım sharları qabıǵınıń waqıt penen ólshenetuǵın jańa baylanıslar hám jańa dinamikalıq stereotiptiń payda bolıwı nátiyjesinde júzege keliwshi quramalı fiziologiyalıq process bolıp esaplanadı. Suwıq úlkelerde úyrenilgen akklimatizaciya processi organizmde zat almasıw processiniń buzılıwı, ıssılıq reakciyasınıń kúsheyiwi, qan aylanıw processiniń buzılıwı arqalı kózge taslanadı. Al, ıssı klimatta bolsa akklimatizaciya kerisinshe, metabolizm processiniń tezlesiwi, arterial qan basım, temperaturanıń páseyiwi hám tamır urıwınıń páseyiwi baqlanadı.
Akklimatizaciya processi organizmde fiziologiyalıq funkciyalarınıń belgili dárejede zorıǵıwı hám is qábiliettiń páseyiwi menen táriyplenedi. Klimatqa maslasıw miynet hám dem alıstı retlestiriw, jeke gigiena, racional awqatlanıw, turaq jay hám kiyim-kenshek gigienası qaǵıydaların saqlaw is-ilajların durıs ámelge asırıw jolları menen ámelge asırıladı.