3-модуль. Gigienasí, hawaníŃ quramí, fizikalíq hám ximiyalíq qásiyetleri

2. Insan ushın hawanıń fiziologiyalıq áhmiyeti
Hawa quramındaǵı elementler adam organizmindegi oksidleniw hám qaytarılıw processlerinde qatnasıp, insannıń turmıs tárizin támiyinleydi, bioximiyalıq process túrli basqıshlarda ámelge asırıladı: kletka, toqıma, organ, organizm.
Hawa gazlar almasıwındaǵı barlıq elementlerdi qabıl etedi. Hawa joqarı nátiyjege iye, yaǵnıy ekologiyalıq birikpe bolıp esaplanadı. Túrlishe salamatlastırıw sistemalarında kúshli shınıqtırıw quralı sıpatında paydalanıladı. Hawa rayınıń, sıpatınıń tiykarǵı gigienalıq kórsetkishleri:

• 
  Hawanıń fizikalıq qásiyeti (temperatura, ıǵallıq, háreket tezligi, atmosfera basımı, quyash radiaciyası, elektrlik jaǵdayı, ionlandırıwshı radiatsiya).
  
• 
  Ximiyalıq quramı (hawanıń turaqlı ximiyalıq quramı hám kontsentratsiyasi, onıń quramında ximiyalıq pataslanıwdıń bar yaki joqlıǵı, gazlar muǵdarı). Hár túrli mexanikalıq aralaspalardıń bar yaki joqlıǵı (orgaikalıq yamasa organikalıq shań, tútin, kúye).
  
• 
  Bakteriyalar menen pataslanǵanlıǵı (mikroorganizmlerdiń bar yaki joqlıǵı).
  

Joqarıda keltirilgen barlıq faktorlar hawa ortalıǵınıń insan organizmine anıq bir faktor sıpatında tásir etiwin kórsetedi hám onıń sıpatın anıqlıwda ǵárezsiz ózgeshe bir kórsetikish bolıp esaplanadı.³
Gigienalıq ilimiy áhmiyetke iye hawa qatlamı troposfera esaplanıp, ol jer betinen 10-12 km aralıqı quraydı, insannıń turmıs keshiriwi troposferada ótedi.
Hawanıń tiykarǵı fizikalıq qásiyetleri: temperatura, ıǵallıq, hawa háreketi tezligi, barometrlik basım esaplanadı. Temperatura, ıǵallıq hám hawa háreketi tezligi organizmniń ıssılıq almasıwına tásir etedi hám qorshaǵan ortalıq penen ıssılıq almasıwın anıqlaydı (nápes alǵanda ıǵallıqtıń parlasıwı, ıssılıq beriw, konvekciya).


Hawa temperaturası. Bul hawanıń insan organizmine barqulla tásir etiwshi fizikalıq qubılısı bolıp tabıladı. Jer júzinde ıssılıqtıń deregi quyash nurı bolıp esaplanadı, jerge túsken quyash nurları topıraqtı qızdıradı hám jer betine jaqın bolǵan hawa qatlamın ısıtadı. Hawanıń temperaturası quyash energiyasına baylanıslı boladı (kúndelikli hám jıllıq), teńiz betinen jer júzesiniń keńligi hám bálentligine, teńiz hám okeanlardan qashıqlıǵına, ósimlikler dúnyasınıń bar yaki joqlıǵına da baylanıslı boladı.
Temperaturanıń tiykarǵı gigienalıq áhmiyeti organizmdegi ıssılıq almasıwına tásir etiwinen ibarat. Temperatura joqarı bolsa, ıssılıq sarıplanıwı kemeyedi, temperatura pás bolǵanda, ıssılıq almasıwı artadı.
Sırtqı ortalıqtıń ózgeriwi yamasa hawa temperaturasınıń ózgeriwine organizmniń ıssılıq basqarıw mexanizmi arqalı qarsı tura aladı. Bunıń tiykarında insan organizminde ıssılıq ajıratıp shıǵarıw kóleminiń ózgeriwi jatadı (oksidleniw processleriniń hár túrliligi, energiya almasıwı kólemi) hám energiyanı sırtqa shıǵarıw (teriniń periferiyada jaylasqan tamırları diametriniń ózgeriwi hám qannıń ishki organlarǵa, tereń jaylasqan toqımalarǵa ótiwi).
Insan tınısh halında normal temperaturada, komfort sharayatında ortasha konvekciya usılında 15,3%, nurlanıw usılında 55,6%, parlanıw usılında 29,1% ıssılıq joǵaltadı. Hawanıń temperaturası suwıq yaki ıssı bolǵanda, awır fizikalıq miynet processinde bul kórsetkishler keskin ózgeredi. Kúnniń júdá ıssı waqıtlarında adamnıń uzaq waqıt turıp qalıwı, dene temperaturasınıń artıwı, júrek soǵıw chastotasınıń ózgeriwi, arterial qan basımınıń kóteriliwi yaki túsip ketiwine, zat almasıw processleriniń buzılıwına alıp keledi. Sonday-aq, organizmde duz-suw almasıwı ózgeredi, asqazan ishek sisteması funkciyası ózgeredi. Bir waqıttıń ózinde hám aqıl hám fizikalıq is qábilieti ózgeredi. Komfort sharayatta jumıs islewshi adamlar is qábilieti, +24^oS ta jumıs islegende olardıń jumıs iskerligi 15% ke kemeyedi, eger de +28^oS bolǵanda 30% ke kemeyetuǵınlıǵı anıqlanǵan. Sonıń menen birge joqarı temperaturada shınıǵıwlar islegende organizmde ıssılıq ajıralıwı artadı, ıssılıq balansı buzıladı. Adam denesiniń qızıp ketiwi tez háreketleniwinde payda boladı. Qolaysız meteorologiya (joqarı temperatura hám ıǵallıq, hawa háreketi kem) sharyatında fizikalıq shınıǵıwlar islegende ıssılıq urıw jaǵdayı júz beredi. Tınısh jaǵdayda hawa ıǵallıǵı normal jaǵdayda, hawa temperaturası +20^oS, +25^oS ta organizmde ıssılıq balansı saqlanıp qaladı. Jeńil hám ortasha awırlıqtaǵı fizikalıq shınıǵıwlardı islegende ıssılıq balansın saqlap qalıw ushın hawanıń temperaturası +10-15^oS bolıwı, al awır fizikalıq shınıǵıwlardı islegende +5^oS-10^oS bolıwı tiyis.
Joqarı temperaturada ashıq hawada fizikalıq shınıǵıwlar alıp barıw oraylıq nerv sistemasınıń buzılıwına alıp keledi: oy-pikirdi jámlew konsentraciyası, turaqlılıǵı, ápiwayı háreketlerdi orınlaw reakciyası tezligi, miy qabıǵınıń funkciyalıq processleri páseyedi. Nátiyjede sportshı organizmine zıyan keltiredi, jaraqatlanıwlar sanı artadı.
Tómen temperaturada shınıǵıwlar islew bulshıq etlerdiń qısqarıwı hám buwınlardıń elastiklik qábilietin páseytedi.
Sıwıqtan saqlanıwdıń tiykarǵı usılları: miynet hám dem alıwdı retlestiriw, sapalı awqatlanıw, máwsimge say kiyiniw bolıp esaplanadı. Bunnan tısqarı, deneni qızdırıwshı háreketlerdi orınlaw arqalı organizmniń suwıqqa shıdamlılıǵın asırıw hám deneni shınıqtırıw lazım.
Qıs máwsiminde dene shınıqtırıw is-ilajlarına; shanǵı sport túri menen shuǵıllanıw kiredi, oqıw-shınıǵıwların arnawlı jeńil kiyimlerde ashıq hawada alıp barıw zárúr.
Íǵallıq salıstırmalı dárejede normada bolǵanda turaq jaylarda komfort temperatura +18^oC esaplanadı. Eger temperatura +24 - +25^oS tan joqarı bolsa, yamasa +14 - +15^oS tan tómen bolsa, ıssılıq balansı ózgeredi, gigienalıq normanıń buzılıwına alıp keledi.
Sport zallarında temperaturanıń gigienalıq norması +15^oS bolıp esaplanadı. Sonday-aq, sport shınıǵıwların alıp barıwda júklemeler muǵdarı, shınıǵıwlardıń tıǵızlıǵı, sportshılardıń shınıqqanlıq dárejesine de baylanıslı boladı. Sport sekciyasına jaqında kelgen gimnastikashılar ushın komfort temperatura +17^oS, al shınıqqan sportshılar ushın bolsa +14 - +15^oS, sport oyınlarında sport zaldıń temperaturası +14^oC- +16^oS, gúres zalları ushın +16^oS, +18^oS, jeńil atletika ushın arnalǵan jabıq manejlerde +15^oS-+17^oS, ashıq hawada +18^oS-+20^oS komfort jaǵday esaplanadı (ıǵallıq normada, hawa háreketi tezligi 1,5 m/s bolǵanda).
Shańǵı sportı ushın gigienalıq komfort temperatura -5^oS tan -15^oS qa shekem, qıs máwsiminde qısqa aralıqqa juwırıw ushın hawa háreketi 5 m/s, al marafonshılarǵa 18^oS esaplanadı.