Joba: Biomexanika tiykarları. Muskul mexanikası hám jumısı

-lekciya. Biomexanika hám bioakustika

1-Tema: Biomexanika hám bioakustika

Joba:
1. Biomexanika tiykarları. Muskul mexanikası hám jumısı
2. Dawıs. Dawıstıń veterinariyadagi áhmiyeti hám fiziologikalıq ózgeshelikleri
3. Medicina hám veterinariyada dawıs usıllarınan paydalanıw

Molekulaları kóp muǵdardaǵı atomlardan yamasa atom gruppalarınan dúzilgen hám ximiyalıq baylanısıwlar menen biriktirilgen uzın shınjır kórinisindegi zatlar polimerlar dep ataladı. Polimerlarning ximiyalıq dúzılıwlarınıń ayriqsha qásiyetleri ol la ruing arnawlı fizikalıq ózgesheliklerin júzege keltiredi.

Polimer payda etıwshı zatqa monomer dep ataladı. Polimerlar atı monomer nomiga «poli» sózi qosılıwı járdeminde payda etinadi. Mısalı :
Polietilen ... -CH2 — CH2 — CH2 — ...
Polivinil xlorid ... CH2 — CHCl — ...

Birdey ximiyalıq dúzılıwǵa iye sonda da polimerlar tómen molekulalı zatlardan óziniń mexanik ózgeshelikleri menen keskin parıq etedi. Polimerlar jetkiliklishe bekkem hám sol menen birge úlken qaytuvchan deformatsiyalanish qábiletine iye. Polimerlar mexanik ózgeshelikleri tárepinen qattı dene hám suyıqlıqlar ózgeshelikleriniń birlespesinen shólkemlesken materiallar bolıp tabıladı.

Bir monomerdan ónim etilgen polimerlar gomopolimerlar dep, eki hám odan kóbirek monomerdan tashkil tapqanları ılaydan islengen ıdısimerlar dep ataladı.
Haywanlar hám ósimliklerden alınǵan materiallar - jún, shash, jipek, paxta, tábiy kauchuk hám sh. k., sonıń menen birge, jasalma alınǵan materiallar — plastmassalar, talshıq, sintetik kauchuk sıyaqlılar da polimer zatlar esaplanadı. Organizmdegi belok zatlar: albumin, globulin, kazein, keratin hám kollagenlar polimer materiallar bolıp tabıladı. Biopolimerlar barlıq tiri organizmlar strukturasınıń tiykarın quraydı. Bular belokler, nuklein kislotalar, polisaxaridlar, glikoproteidlar, glikolipidlar hám basqalar.
Polimerdagi atomlar hám ulaming gruppaları arasındaǵı óz-ara tásir kúshleri hám ıssılıq háreketi sebepli makromolekula ólshemleri hám forması túrlishe bolıwı múmkin. Usı tásirinler nátiyjesinde polimer makromolekulasining sırtqı kórinisiniń ózgeriwine konformatsion ózgerisler dep ataladı. 1.1-suwretde polimer makromolekulalarining ayırım konformatsiyalari keltirilgen:

Íssılıq denaturatsiyasi processinde biopolimerning globular (yamasa spiral) jaǵdaydan denaturatsiyalangan oramlı jaǵdayǵa ótiwinde ıssılıq sıyımlılıqınıń ózgeriwi júz beredi. 1.5-suwretde biopolimerlar ıssılıq denaturatsiyasi salasında ıssılıq sıyımlılıqınıń ózgeriwi kórsetilgen.

Biopolimerlar temperaturası ózgergende mikrostrukturasining ózgeriwine eritpe quramı, onıń pH ma`nisi de óz tásirin kórsetedi.

Biopolimerlar arasındaǵı kúshler. Polimer shınjırınıń tiykarǵı izbe-izligi yamasa baslanǵısh strukturası (belok shınjırdaǵı aminokislotalar, nuklein kislotalar shınjırdaǵı nukleotidlar) ximiyalıq yamasa valent óz-ara tásirinler menen anıqlanadı, bunnan tısqarı molekulalar arasında kúshsiz kovalent kúshler tásir etedi. 1. 6 -suwretde eki zarra óz-ara tásir potensial energiyasınıń olar arasındaǵı aralıqqa baylanısıw grafigi keltirilgen.

Óz-ara tásir kúshi F (r) óz-ara ta 'sir potensial energiyası menen tómendegishe baylanısqan :

Kishi aralıqlarda molekulalar elektron qabıqları óz-ara tásirlashganda ıyteriw kúshleri kúshlilew, úlkenlew aralıqlarda tartısıw kúshlilew boladı. 1.7-suwretde E (r) qıysıq sızıqtıń r= r0 dagi minimumı ıyteriwiw hám tartısıw kúshleri teńlesetuǵın teń salmaqlılıq jaǵdayına tuwrı keledi. Makromolekulalarning ekilemshi strukturası, tiykarınan, tómende kórip shıǵılatuǵın óz-ara tásir kúshlerine baylanıslı: Van-der-Vaals óz-ara tásirinleri, vodorod baylanısıwı, elektrostatik tásirinler. Van-der-Vaals kúshleri suyıq hám qattı jaǵdaylar payda bolıwında real gazlardaǵı molekulalardıń óz-ara tásiri úlken rol oynaydı. Biologiyalıq makromolekulalarni da kondensatsiyalangan sistemalar, dep qarasak. Olarda da Van-der-Vaals kúshleri zárúrli áhmiyetke iye esaplanadı. Van-der-Vaals o'zaro ta'sirlari energiyası 4—8 kJ/mol hám odan joqarı boladı. Molekulanıń 300 K temperaturadaǵı ıssılıq energ

маке, [03.12.20 11:12]

iyası bolsa ~2 kJ/m al, kovalent baylanısıwlar energiyası bolsa 170—630 kJ/m olga teń.

Van-der-Vaals kúshleri elektromagnit tábiyaatqa iye bolıp, qońsılas molekulalardaǵı elektr dipollar óz-ara tásiri menen anıqlanadı. Óz-ara tásirleniwshi molekulalar turaqlı elektr dipollariga egaligi yamasa bul dipol molekulaları elektron qabıqlarınıń qutblanishi nátiyjesinde ónim bolıwına qaray, Van-der-Vaals kúshleriniń hár qıylı túrleri bar.

Vodorod bogdanish dep bir molekulanıń vodorod atomi menen basqa molekuladaǵı elektromanfiy O, N, F, Cl atomlar arasındaǵı baylanısıwǵa aytıladı. Vodorod baylanısıw tábiyaatı quramalı bolıp, tek ǵana elektrostatik tartısıwdan ibarat bolmaydı. Vodorod baylanısıwınıń energiyası 10—40 kJ/m al aralıqta boladı. CO - hám NH - gruppalar arasında vodorod baylanısıwları payda bolǵanda polipeptid shınjırında payda bolatuǵın strukturaǵa ekilemshi struktura dep ataladı. 1.7-suwretde eki polipeptid shınjırda payda bolǵan vodorod baylanısıwları punktir sızıqlar menen, kovalent baylanısıwlar tutas sızıqlar menen kórsetilgen. Polipeptid shınjırı ekilemshi strukturası α - spiral yamasa (3-struktura kórinisinde bolıwı múmkin. Belokdagi α - spiral tómendegi shártlerge boysunadı: 1) C - N peptid bog'lan jumısı planar (bir tegislikte yotuvchi) bolıwı; 2) vodorod baylanısıwları C=O hám N-H gruppaları arasındaǵana bolıwı zárúr (1.8- hám 1.9 - súwretler).
Birden-bir polipeptid shınjırı ónim etetuǵın α-spiraldan ayrıqsha túrde β-struktura eki polipeptid shınjırlar arasında payda bolatuǵın vodorod baylanısıwlar sebepli payda boladı (1.10-súwret). α -spiral hám β -struktura tipidagi ekilemshi strukturalar vodorod baylanısıwları sebepli payda boladı hám ashqıltım hám de tiykarǵı aminokislotalar qaldıqları arasındaǵı elektrostatik óz-ara tásirinler sebepli bekkemlenedi. Peptid shınjırlarındaǵı túrli atomlar olarda zaryad bólistiriwine qaray bir-birinen parq etedi.
Elektrostatik óz-ara tásir energiyası - 500 kJ/mol. 1.10-suwretde molekular óz-ara tásirde elektrostatik kúshler tiykarǵı bolǵan hallar kórsetilgen.

Bulshiqet mexanikası. Muskul ximiyalıq energiyanı jumıs atqara alatuǵın mexanik energiyaǵa aylandırıw ayrıqshalıqına iye. Bul jumıs qálegen háreketlerdi orınlaw, sonıń menen birge, ishki aǵzalardıń háreketi ushın sarp etiw bo'lad i.

Bulshiqetler óz ózgesheliklerine kóre ádetdegi qattlq denelerden parıq etedi hám elastomerlar, yaǵnıy kauchuk tipidagi materiallar gápine kiredi. Óytkeni mınada, muskullar menen kauchukning elastiklik modulı shama menen bir qıylı (1 108 n/m2) muskul menen kauchuk shozılǵanında rentgen nurları difraksiyasining ózgerisleri birdey boladı, temperatura ózgerislerine muskul da, kauchuk da birdey reaksiya kórsetedi. Muskul qısqaruvchan hám elastik elementlerden tashkil tapqan. Bul sistemanıń ózgeshelikleri glitserin menen islengen muskul preparatlari membrana bar ekenliginen kelip shıǵıs ózgesheliklerdi joǵatıp, qısqaruvchan sistemalardı saqlap qaladı.

Bunnan tısqarı, aktomiozin eritpesi yamasa aktin hám miozin prcparatlaridan qısqaruvchan zat sabaqların sintezlash múmkin. Shártli túrde, ádetde, muskullar modelleri dep atalatuǵın mine sonday preparatlar muskul iskerligin úyreniw ushın júdá qolay obiekt esaplanadı. Mine sonday modellerge hám tiri muskullarǵa hár túrlı stimulator tásir ettirib alınǵan eksperimental maǵlıwmatlardıń óz parametrleri tárepinen bir-birine jaqın bolıwın tekseriwler kórsetip berdi. Mısalı, modellerde hám de tiri muskulda izometrik qısqarıwdan kelip shıǵıs keriliw shama menen bir qıylı boladı. Modellerde da, tiri muskullarda da ATF (Adenozintrifosfat) dıń bir qıylı nisbatda bo iish i gúzetiledi.

Bulshiqet jumısı. Bulshiqetlerdıń ximiyalıq energiyası, ádetde, ıssılıq aylanm asdan turıp qısqarıwdıń mexanik energiyasına aylanadı. Termodinamik esaplar skelet muskulı qısqarganda gúzetiletuǵın paydalı jumıs koeffitsiyenti (kópshilik jaǵdaylarda bul koeffitsiyent 50 % ga teń boladi, muskuldıń ıssılıq mashinası principine muwapıq isley almasligini kórsetedi.
Ekenin aytıw kerek, ıssılıq mashinası vuksak temperaturalı derekten ıssılıq alar eken, onıń bir bólegin
маке, [03.12.20 11:12]

paydalı jumısqa aylantıradı, qalǵan ıssılıq bolsa temperaturası anaǵurlım tómen bolǵan qabıl etiwshi tárepinen yutiladi. Sol sebepten paydalı jumıs koeffitsiyenti, mısalı, 30 % bolǵan ıssılıq mashinasınıń islewi ushın júdá úlken temperaturalar ayırmashılıǵı bolıwı talap etińar eken. Qabıl etiwshi temperaturası 37 °C átirapında ózgerip turatuǵın gewde temperaturasına teń keletuǵın bolsa, i halda ıssılıq derekyining temperaturası shama menen qip-qızıl qozlanıw temperaturasına jetiwi múmkin. Sonday etip, muskul ıssılıq mashinası sıyaqlı islep, yoqilgini ximiyalıq energiyaǵa aylantıratuǵın bolǵanda edi, ajralıp shıǵıs energiyanıń tek 30 % ini ózlestiriw temperaturanıń sol shekem kóterilip ketiwine alıp barar ediki, bunda muskuldıń qısqaruvchan belokleri anıq denaturatsiyaga ushırasıp qalǵan bo'lar edi. Qısqarıw waqtında energiya muskul atqaratuǵın jumıs ushınǵana sarplanmasdan, bálki ıssılıq ajırasıwına da sarplanadı. Jumıs waqtında muskullardıń ıssılıq payda etiwi talay kúshayadi hám muskullardıń qısqarıw tezligine bcvosita baylanıslı boladı. Muskul az-azdan qısqarganda waqıt birligi ishinde ol tez qısqargandagiga qaraǵanda kemrek ıssılıq ajralıp shıǵadı.

Ekenin aytıw kerek, muskul talshıqlarınıń miofibrillalari Z-membranalar dep atalatuǵın ensiz qara sızıqlar menen ayırım bólimlerge ajralsa (uzınlıǵı shama menen 2,5 mkm keletuǵın bólimlerge), yaǵnıy sarkomerlar boylap jaylasqan jarıq jollar, izotop jollar yamasa I disklar dep atalsa, sarkomerning orayındaǵı qara jol anizotrop yo'1 yamasa A-disk dep ataladı.
A-disk orayında N-zona dep atalatuǵın anaǵurlım jarıq yamasa '1 kózge taslanadı. 1.11-suwretde miofibrillaning bóylama kesimi, 1.12-suwretde bolsa onıń sxematik dúzilisi kórsetilgen. 1.11-suwretdegi qara sızıqlar Z-sızıqlar bolıp tabıladı. Miofibrillaning eki Z-sızıqlar arasındaǵı bólegi sarkomer dep ataladı.
Skelet hám júrek muskul talshıqlarında, miofibrillar ortasındaǵı boslıqta jaylasqan endoplazmatik retikulumdan payda bolǵan bólek vakuolalar sisteması tabılǵan. Mine sol sistemanıń bir bólegi muskul talshıǵı boylap ketken A-disklar salasında jaylasqan, ol kese jaǵdaydı iyeleydi hám sarkolemmaning plazmatik membranasiga aylanadı. Endoplazmatik retikulumning keńislik nátiyjede jaylasıwı muskul talshıǵı ishinde qozǵalıw impulslari alıwın támiyinlep beredi.
Z-disklar tarawına mikroelektrodlar járdemi menen tásir beriw aldın sol disk menen sheklengen sarkomerlarining qısqarıwına sebep bolıwı anıqlandi, keyinirek bolsa qısqarıw muskul tolasining basınan aqırıǵa shekem júz beredi.

Haddan tısqarı juqa (ultrayupqa) kesmalarni rentgenostruktura analizi hám elektron mikroskopda tekseriwden ótkerip alınǵan zamanagóy maǵlıwmatlar (Xaksli hám Xanson) izotop disklar tábiyaatın anıqlawǵa múmkinshilik berdi. Bul tekseriwler miofibrillarning neshe júzlegen (ortasha 2500 dane) júdá jińishke sabaqlardan shólkemleskenligin kórsetdi, sol sabaqlardıń hár biri belok molekulalarınıń polipeptid shınjırlarınan ónim bo'lg an. Bul sabaqlar óziniń diametri hám belok quramı tárepinen bir-birinen parq etedi. Anaǵurlım yo'g'onroq sabaqlar (diametri 100—110 A), tiykarınan, miozin belokdan tashkil tapqan bolsa, anaǵurlım jińishkeleri (diametri 40 - 50 A) aktin belokdan tashkil tapqan bolıp tabıladı.

Elektron mikroskopda alınǵan fotosuratlarda yo'g'on hám jińishke sabaqlardıń óz-ara q at'iy bir tártip menen jaylasqanlıǵı, hár bir yo'g'on ipning 6 jińishke sabaq menen o'ralib turıwı kózge taslanadı. Áyne waqıt de eki qońsılas yo'g'on sabaq ortasında bir jup jińishke sabaq boladı (qos geksogonal tor).
Miozin hám aktin sabaqlarında kese kópirsheler kórinisinde yon birikpeler bar, bular arası shama menen 60—70 A keletuǵın miozin sabaqları o'simtalaridan ónim bolǵan. Sol kópirsheler yo'g'on ipni qońsılas altı jińishke ipning hár biri menen birlestiradi hám oramları hár 400 A den keyin tákirarlanatuǵın spiral boylap jaylasadı, sol zat miofibrillarning struktura tárepten pútin bolıwın támiyinlep beredi.
Tınısh jaǵdaydaǵı muskulda kópirsheler aktin menen óz-ara tásirlashmaydi. Muskul qısqarganda 1 disk torayadi. A-disk uzınlıǵı o’zgarmaydi, Z
маке, [03.12.20 11:12]

-disklar bir-birine qaray háreketlenedi. Nátiyjede 1 disklar uliwma joǵaladı. Sarkomer kólemi qısqarıwda kem ózgeredi, sonday eken. ol qalıńlasadı. Sarkomerdagi yo'g'on sabaqlar jińishke sabaqlar arasına sırǵalib kirey baslaydi, bul A.Xaksli sırǵaluvchan sabaqlar teoriyası bolıp tabıladı. Bul teoriyaǵa kóre jińishke hám yo'g'on sabaqlar óz-ara tásiri kolprikchalar jardeminde júz beredi. Tınısh jaǵdaydaǵı muskulda kópirsheler sabaqlarǵa perpendikular jaylasadı, qısqarıwda kópirchalaming qıyalıq múyeshi ózgeredi (1.13-súwret), nátiyjede kópirshe jalǵanǵan aktiv oray (suwretde usı oray qara reńde berilgen) bir «qadam» ga jılısıwı júz beredi.

Sonday etip, qısqarıwda qo'zg'aluvchan bólim kópirshe esaplanadı. Muskuldıń qısqarıwı sabaqlardıń uzınlıǵın ózgertirmesten, olardıń bir-birine salıstırǵanda háreketi vujudga keledi: miozin sabaqlar torı aktin sabaqlar torına kirey baslaydı. Muskul izometrik qısqarıwda ónim etetuǵın kúsh ma`nisi sarkomer uzınlıǵına bog liq bolıp tabıladı. Sarkomer sozılıwında kúsh sabaqlar ústpe-úst túsiw zonası o 'zgarishiga sızıqlı halda azayadı, yaǵnıy kúsh aktin hám miozinning kontaktlari sanına proporsional bolıp tabıladı. Sonday etip, miozin ko'prigi menen aktinning baylanısıwı kúsh payda bolıwına alıp keledi, muskul qısqarsa kópir kúshi nolgacha kamayguncha sabaqlar sırǵalıwı payda boladı. Sırǵaluvchi sabaqlar modelinde hár bir kópir siklik isleydi. Kópir kúsh payda etatuǵın joldı jumısshı júriw dep, keyingi háreketin kópirdiń tcskari júriwi dep qaraw múmkin. Usı sikl dawamında ATF sarp etiw boladı. Jumısshı júriw dawamında kópir ATF gidrolizining erkin energiyasın mexanik jumısqa aylantıradı. Teris júriwde ko'rrik jaǵdayınıń ózgeriwine ATF energiyasınıń bir bólegi sarp etiw etiledi.

Yo'g'on miozin sabaqları A-diskta, anaǵurlım jińishke aktin sabaqları bolsa V-diskta turadı, sol aktin sabaqları — diskka kirip, N-zonaǵa jetip baradı. Asosan, A-disklarǵa jaqın miofibrilla sarkoplazmasida mitoxondriyalar jaylasqan, bularda oksidleniw hám fosforlanish processleri nátiyjesinde payda bolatuǵın ATF muskul qısqarıwına tikkeley energiya beretuǵın derek esaplanadı.
Buǵan baylanıslı V.A. Engelgard hám M.N.Lyubimova (1939) zárúrli jańa ashılıw etdiler. Olar miozin qısqaruvchanlik ózgesheligi bar ekenligi menen bir qatarda ol fermentativ aktivlikke de iye bolıp, ATFning makroergik baǵın uzadigan adinozintrifosfataza fermenti ekenligin anıqlawdı.
Muskulda miozin menen aktin miozinining fermentativ ózgesheliklerin shama menen 10 ese kúshaytiradigan kompleks birikpe aktomiozin payda eta aladı. Aktomiozin ATF tásirinde kishi konsentraciyadaǵı magniy ionlari qatnasıwında aktin hám miozinga dissotsiatsiyalanadi.
Muskul qısqarıwında ATF eki qıylı rol oynaydı. Ol aktimiozin aktin hám miozinga dissotsiatsiyalanishiga sebep boladı hám áyne waqıtta miozinning adinozintrifosfataza ózgeshelikleri tásiri menen ózi úzindilenip, muskuldıń qısqarıwı ushın zárúr energiyanı ajıratıp shıǵaradı. Muskuldaǵı qısqaruvchan beloklerdiń makromolekulalari kooperativ sistemalarǵa mısal bóle aladı. Buǵan sebep mınada, olardıń baslawshısı ózlerin payda etıwshı elementleriniń óz-ara tásirine baylanıslı. Muskul qısqarıwı kooperativ xarakterge iye, sebebi muskul jumısı qısqaratuǵın belokler konfiguratsiyasining ózgeriwine baylanıslı. Bul hádiyseler izbe-iz bolıp ótetuǵın bir qansha fazalar menen júzege shıǵıwı múmkin. Bul fazalar bir-birine baylanıslı bolıp, bir-birin talap etiwi muskul reaksiyasın támiyinleydi.
Suyek palań asining 2/3 bólegi noorganik zat (gidroksil appatit) lardan tashkil tapqan. Qalǵan bólegi organik zattan kollagendan (joqarı molekular birikpeden) joqarı elastik ózgeshelikke iye bolǵan talshıqlı belokdan tashkil tapqan. Gidroksil appatit kristallshaları kollagen toqımaları (fibrillalar) arasında jaylasqan.
Suyek toqımaları qısıqlıǵı 2400 kg/m3, onıń mexanik ózgesheligi jasqa hám tananing bólegine qaray túrlishe boladı. Teri kollagen talshıqlarınan, elastin hám tiykarǵı toqıma materialınan ibarat. Kollagen qurǵaqlay massasınıń 75% ini, elastin bolsa 4 % ini tashkil etedi.
Hámme biologiyalıq materiallar qayısq
маке, [03.12.20 11:12]

aq, elastik ózgesheliklerge iye, biraq elastiklik ayırım jaǵdaylarda qayısqaqlıqtan ústinlew boladı. Qayısqaqlıq hám elastik ózgeshelikleriniń bir-birine qatnası bir tárepden materialdıń dus kiyatırǵan deformatsiyalar aralıǵına, ekinshi tárepden mexanik kernewdiń waqıtqa qaray ózgeriwine baylanıslı.

Kópshilik biologiyalıq materiallar qayısqaq elastik ózgeshelikleri anizotropiyaga, yaǵnıy elastiklik modulınıń túrli jónelisler boyınsha hár túrlı bahalarǵa iye ekenligi anıqlanǵan. 1.14-suwretde ho'kiz san súyeki elastiklik modulınıń bóylama o'qiga salıstırǵanda jaylasıw múyeshine baylanıslılıǵı kórsetilgen. Tómendegi grafikdıń bunday kórinisi suyek funksional dúzilisiniń quramalılıgınan dárek beredi.

Biologiyalıq materiallardıń sozılıw waqtıdaǵı jaǵdayın elastik dep qaraw emes, qayısqaq elastik dep qaraw zárúr. Ho'kiz hám qoyandıń san súyeki ushın kernew-deformatsiya baylanısıw sızıǵında 1, 2*l010 n/m2 kernewden joqarılaw kernewlerde suyek elastik shegarasınan ótiwi anıqlanǵan. Suyek ε=5*10-4 ten joqarılaw sozılıwda qaldıq deformatsiyalangan boladı. Biologiyalıq mexanizmlerdiń háreketleniwshi bólimleri, ádetde, onıń háreketindegi qo'zg'aluvchi yamasa qo'zg'almas bólimleri menen tutastirilgan boladı.

Skelet suyekleri hám muskullar birlespesinen ibarat bolǵan buwınlar, haywanlar hám adam tayansh-háreketleniw sistemasın payda etadı. Omırtqalılar biostatikasining tiykarǵı Principi úlken sozılıwlarǵa shıdam bere alatuǵın muskul hám shemirshekler menen úlken qısılıw hám iymeyiwge chidaydigan suyekler birigiwi bar ekenligi bolıp tabıladı (1.15- súwret).

Normal tik turǵan adam denesinde suyek hám muskullardan ibarat buwınlar júdá turaqlımas jaǵdaydaǵı sistemanı payda etadı. Soǵan qaramastan pútkil sistemanıń m uvozanatda saqlanıwına sebep, tanani ustap turıwshı muskullar sistemasınıń turaqlı nıqlanıp turıwı sebepli bolıp tabıladı.

Omırtqalilaming skelet muskulları uzınlıǵı bir neshe millimetrden o'nlab santımetrgacha hám qalıńlıǵı, ádetde, 0,05—0,1 mm bolǵan muskul toqımalarınan ibarat. Toqımalar kese strukturalar bolǵan Z-plastinkalar menen birdey bólimler — sarkomerlarga bólingen, olardıń tınısh jaǵdaydaǵı muskulda uzınlıqları 2,2 mkm ni tashkil etedi. Toqımalardıń bosanqı jaǵdaydan aktiv jaǵdayǵa ótiwi nerv impulsi tásirinde sarkoplazmatik retikulum den Ca2+ ionlarining shıǵıwı sebepli ro'u beredi. Aktivlesiw tawsılǵannan keyin Ca2+ konsentraciyası 102 —103 ret azayadı hám 10-7 —10-8 molni tashkil etedi.
Muskullar aktivlesiwi sebepli qisqaradı yamasa uzınlıǵı o 'zgarmagan halda kernew payda etadı (izometrik qısqarıw). Kerisinshe izotopik qısqarıwda muskullar turaqlı kernewde qısqarib, jumıs atqaradı. Muskullaming mexanik hám energetikalıq ózgeshelikleri haqqındaǵı k o'pchilik maǵlıwmatlar A. Xill tárepinen 1930—1964-jıllarda anıqlanǵan. Xill teńlemesine kóre muskullar qısqarıw tezligi hám payda bolatuǵın kúsh arasındaǵı baylanısıw giperbolik grafik menen xarakterlenedi (1.16 -súwret).

Muskullar strukturası, energetikası hám biomexanikasi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı túsindiriw ushın muskul modelleri usınıs etilgen. Aktiv jaǵdaydaǵı m uskulning jabısqaq elastik m odelini A. Xill usınıs etken. Usı modelde muskul eki parallel elastik elem entlardan ibarat bolıp, olardan biri jabısqaq dempfer menen toldırılǵan (1.18-1 súwret). Tınısh jaǵdaydaǵı muskul tek elastiklik ayrıqshalıqına iye.

Keyinirek muskuldıń jabısqaq elastik ózgesheliklerin úyreniw nátiyjesinde aldınǵı elastik elementlerge parallel bolǵan taǵı bir elastik element bar ekenligi haqqındaǵı juwmaq shıǵarıldı. Bunday sistemanı Foygt modeli hám Maksvell modeli menen túsindiriwge urınıwǵan.

Foygt modeli elastik element hám oǵan parallel bolǵan jabısqaq dempferdan ibarat bolsa, Maksvell modelinde bul elementler izbe-iz jalǵanǵan. Biraq, keyinirek Foygt hám Maksvell modelleriniń kombinatsiyasınan paydalana baslawdı.
Joqarida korilgen modellarnın tómendegi kemshilikleri ámeldegi: a) olar bir ólshemli; b) muskul jabısqaq elastik dene retinde qaralganda qısqarıp atırǵan muskul menen bunday dene termodinamikasında parq bar ekenligi esapqa alınbaǵan ; d) teńlem
маке, [03.12.20 11:12]

elerdegi munasábetler tek bir muskul ushın tuwrı.

Xill teńlemesinen paydalanıp, muskullar qısqarıw waqtında atqarılatuǵın jumıstı ańsat tabıw múmkin:

Muskul kúshi waqıtqa baylanıslı bolmaǵan dep alınǵanda skelet muskullarınıń quwatın olardıń kernewine proporsional dep qaraw múmkin. Sutemizuvchilar háreketi dawamında skelet suyeklerine gravitatsiya kúshlerinen tısqarı tezleniw yamasa tormozlanıw waqtında payda bolatuǵın kúshler da ta 'sir etedi.

XX ásirdiń 70—80-jıllarında R.Aleksandrov tárepinen ótkerilgen izertlewlerde ayaqtıń suyeklerine maksimal kernewi chopayotgan kenguruda, sakrayotgan itda, tez háreketlenip atırǵan kiyikte, ho'kizda hám pilde anıqlanǵan. Bul haywanlar massası 7 den 2500 kg ge shekem bolıp, 350 ret parq qilsa da, maksimal kernewler kem parq etken: 50 den 150 MN/m2 ge shekem.
Bivenerli izertlewlerinde massası 0,1 kg bolǵan murınduq hám almaxon ushın ayaq suyeklerinde maksimal kernew 58 den 86 MN/m2 ge shekem bolǵanı anıqlanǵan. Bunnan, sonday juwmaqqa kelamizki, massaları 25000 ret parq etetuǵın haywanlar ushın suyeklerge tuwrı keletuǵın mexanik kernew sezilerli dárejede parq etpeydi hám suyekler bekkemlik shegarası menen salıstırıwlanarli bahalarǵa iye esaplanadı.
Haywanlar massasına baylanıslı bolmaǵan halda maksimal kernewde naysimon suyeklerdiń salıstırmalı deformatsiyasi 0,2-0,3 % ten aspaydı (1.1-keste).

Haywanlar hám de adam tayansh-háreket sistemasınıń iskerligin tereńrek úyreniw suyekler, muskullar, buwın, shemirsheklerdiń qawipsiz islew mexanizm larini, biomexanik sistemalar bekkemlik shegarasın anıqlaw, awıl xojalıǵı hám veterinariya medicinasınıń tiykarǵı máselelerin sheshiw imkaniyatın beredi.

Dawıs. Dawıstıń veterinariyadagi áhmiyeti hám fiziologikalıq ózgeshelikleri.
Barlıq tiri jonzot ushın dawıstıń áhmiyeti úlken. Birpara jonzotlar ushın bul baylanıs quralı bolsa, basqa jonzotlarning rawajlanıwda áhmiyeti úlken bolıp tabıladı. Dawıs degende chastotası 16 Hz den 20 kHz ge shekem bolǵan elastik toMqinlar túsiniledi. Dawıs ózgeshelikleri fizikaning akustika bóliminde uyreniledi.
Akustika - eń tómen chastotalı terbelislerden baslap, oǵada joqarı (1012 —10l3 Hz) chastotalı elastik tolqınlardı uyreniwshi fizikaning bir bólim i bolıp tabıladı. Ulıwma alǵanda, akustika dawıs haqqındaǵı ta 'limot bolıp, adam qulaǵı qabıl ete alatuǵın gazlar, suyıqlıqlar hám qattı denelerdegi elastik terbelisler hám tolqınlami úyrenedi. Gaz hám suyıqlıqlarda bóylama, qattı denelerde bolsa da bóylama, da kese tolqınlar tarqaladı.
Dawıs intensivligi dep, tarqalıw baǵdarına perpendikular birlik sırtdan birlik waqıt ishinde alıp o 'tilgan energiyaǵa aytıladı :

Hár bir insan qulaǵınıń esitiw qábileti hár túrlı bolıp tabıladı. Hár bir dawıs terbelis chastotası ushın eń kishi intensivlik (esitiw shegarası) hám awrıw seziw shegarası ámeldegi (2.1-súwret). Dawıslami tómendegishe ajıratıw qabıl etilgen. Tonlar hám muzıkalıq dawıslar, shawqımlar, dawısıy zarbalar. Ton dep — udayı tákirarlanatuǵın processdan ibarat dawısqa aytıladı. Shawqım dep — waqıt dawamında tákirarlanmaydigan quramalı munasábetler menen ajraluvchi dawısqa aytıladı. Dawıs zarba dep, dawıstıń qısqa waqıttaǵı tásirine aytıladı.

Normal adam qulaǵı talay keń diapazondaǵı dawıs intensivligin qabıl etedi. M: 1 kHz chastotada lo = 10-12 W /m2 den lm = 10 W /m2 ge shekem. Bunda lo — esitiw shegarasıdaǵı intensivlik, lm - awrıw seziw shegarasıdaǵı dawıs intensivligi. Vu intensivlikler qatnası 1013 ga teń.

Hár qanday dawıs ápiwayı garmonik terbelisler kompleksi emes, bálki belgili chastotalar kompleksine iye bolǵan garmonik terbelislerdiń jıyındısınan ibarat esaplanadi.

Berilgen dawısda qatnasıw etiwshi terbelisler chastotaları kompleksi dawıstıń akustikalıq spektri dep ataladı. Tembr — dawıstıń baslanıwı hám aqırındaǵı amplituda ózgeriwin xarakterleydi.
Dawıstıń fiziologikalıq ózgeshelikleri. Dawıstıń fiziologikalıq ózgesheliklerinen biri bul dawıstıń qulaqqa beretuǵın basımı bolıp tabıladı jáne bul basım tómendegi formula menen anıqlanadı :

Bunda l — dawıs intensivligi; p — ortalıq qısıqlıǵı ; v — dawıs tezligi. Joqarıda ay

маке, [03.12.20 11:12]

tıp ótilgeni sıyaqlı, dawıs intensivligi júdá keń diapazonǵa iye. Usınıń sebepinen logarifmik shkaladan paydalanıladı. lo dıń ma`nisin shkalanıń baslanǵısh dárejesi etip alıp, basqa qálegen intensivlikti onıń lo ga salıstırǵanda o'nli logarifmi arqalı ańlatıw múmkin. Bul jumıstı Veber-Fcxner ámelge asırǵanı sebepli oǵan Veber - Fexnerning psixofizik nızamı dep ataladı :

Bunda L — dawıs qattılıǵı : K — proporsionallıq koeffitsiyenti. Bul nızamǵa qaray dawıs intensivligi 1000 ga ózgerse, onıń qattılıǵı (lg 1000=3) 3 ret ózgeredi. Eki intensivlikler qatnası Bellerde olshenedi.

Ámelde dawıs qattılıǵı Bellerde emes, bálki odan kishilew bolǵan detsibellarda (dB) olshenedi. Ol halda (2.3) tómendegi kóriniste jazıladı :

Intensivlik 10 J /m2 s bolsa, ol dawıs retinde esitilmeydi hám qulaqta awrıw bilinedi. Detsibellarga tıykarlanıp esitiw salasın 0 den 120 dV aralıǵıǵa shekem bolıw múmkin. 120 dV den joqarısı shawqım esaplanadı.

Dawıs dawıs shıǵarıw apparatı dawıs boylamlari, jumsaq tańlay, erinler terbelisleri sebepli ónim boladı. Dawıs payda etiwde hawa jollıq (yutqin, awız hám murın boslıqları, ókpe, bronx, traxeya) qatnasıw etedi. Dawıstı qabıl etiwshi aǵza qulaq bolıp tabıladı.
Qulaqta membrana ámeldegi bolıp, onıń tiykarǵı bólegi hár túrlı uzınlıq hám qalıńlıqta bolǵan elastik talshıqlardan ibarat, olardıń sanı 20 mińnen aslam boMadi. Dawıstı seziw qattılıqtan tısqarı joqarılıq menen de xarakterlenedi.
Dawıs joqarılıǵı - dawıs sifiitini anıqlawshı xarakteristika bolıp, adamdıń esitiw aǵzası arqalı subyektiv túrde anıqlanadı hám ol chastotaǵa baylanıslı. Chastota asıwı menen joqarılıq asadı, yaǵnıy dawıs “joqarı ” boladı.
Dawıs da jaqtılıq sıyaqlı kóplegen informaciya derekyi bolıp tabıladı. Sonıń ushın ishki a 'zolarning funksiyası buzilsa, dawıs da o'zgaradi. Kesellikke kesellikti anıqlaw q o 'yishda keń tarqalǵan dawısıy usıl - auskultatsiya (pacientti esitip kóriw), bul usıl eramızǵa shekem bolǵan II ásirden berli m a'lum. Auskultatsiya ol chun stetoskop yamasa fonendoskopdan paydalanıladı. Fonendoskopning ulıwma dúzilisi 2.2 -suwretde kórsetilgen.
Gewek kapsulada hawa ústini rezonanslanadi, bunıń nátiyjesinde dawıslanıw zaryadı hám auskultatsiya jaqsılanadı. Ókpeler auskultatsiyasida nápes shawqımları, kesellik ushın xarakterli bolǵan qırıldawlami tıńlaydilar, sonda júrek iskerligin esitiw múmkin. Taǵı bir dawıs usılı — perkussiya — tiqillatib urib k o 'rish. Organizmdiń túrli bólimlerin shókkishshe yamasa qol menen tiqillatib urib kóriwde májburiy terbelisler júzege keledi. Bul dawısqa perkuter dawıs dep ataladı. Jumsaq jayǵa (muskul, may, teri) urǵanda qısqa tolqın ónim boladı hám tez yutiladi. Eger elastik bólegine urilsa rezonans bolıp, perkuter dawıs kusheytiwi múmkin hám ol talay bálent dawıs payda etadı. Eger organizmde patologikalıq ózgerisler bolsa, dawıs ózgeredi.
Haywanlardıń dawıs shıǵarıw aǵzaları túrlishe bolıp tabıladı. Olar dawıstan ań qılıw, baylanıs qurallarında paydalanadı. Hámme haywanlarda da dawıs shıǵarıw aǵzaları joq. Usınıń sebepinen dawıs shıǵarıw ushın olar basqa aǵzalardan paydalanadı (qanatlar, ayaqlar hám taǵı basqa).
Bo'g'imoyoqlilar súykelisiw yamasa bir a'zoning ekinshisine urılıwı, membranalar shayqalıwı (qanatlar), sańlaq arqalı hawa ótkeriw sebepli dawıs shıǵaradı. Olardıń akustikalıq spektri quramalı, chastotası joqarı (2 kHz átirapında). Mısalı, shıbınlar qanatın qaǵıwı sebepli dawıs shıǵaradı.
Balıqlar. Olardıń shıǵaratuǵın dawısı, tiykarınan, denesiniń ol d arajad a tegis bolmawi sebepli júziw waqtında suw menen súykelisiwinen payda boladı. Usınıń menen birge hár bir balıq ayriqsha dawıs shıǵaradı. Mısalı: stavrida g'ijirlashga uqsas dawıs shıǵarsa, lesh qurıldıka uqsas, teńiz karasi bolsa tiqillashga uqsas dawıslar shıǵaradı. Balıqlar, tiykarınan, júziwshi saǵaǵı járdeminde dawıs shıǵaradı. Onıń ishinde hawası bar. Bunı háreketke keltiriw ushın balıqlar jambasında jaylasqan baraban muskulların jumısqa saladı.
Qus. Olardıń tarqatatuǵın dawıslarınıń kóbisi dawıs aǵzalarınan emes, bálki qanatları, tumsıqları, ayaqlarınan shıǵadı. Mısalı, tırnalar taqillagan
маке, [03.12.20 11:12]

dawıstı tumsıqların jabıw hám ashıw járdeminde shıǵaradı. Lekin tiykarǵı rolni nápes dawısları oynaydı. Tańlayında eki membrana ámeldegi — sırtqı hám ishki. Onıń jumıs Principi Bernulli nızamına tiykarlanǵan. Hawa tez ótiwinde dawıs shıǵaradı. Qus, tiykarınan, 200 Hz — 12 kHz chastotalı, geyparalar bolsa hátte 30—50 kHz chastotalı ultradawıslar shıǵarıwı múmkin.

Sutemizuvchilar. Olar tiykarǵı dawıstı joqarı tańlay arqalı ónim etedi. Bunda, awız, murın, hátte o 'pka da dawıs shıǵarıwda qatnasıw etedi. Olar chastotası bir neshe gersdan júzlegen kilogerslargacha (jarǵanatlar). Birpara jonivorlar ushın qabıllaw múmkin bolǵan eń joqarı chastotalardı kcltiramiz: adam 20 kHz, shimpanze 30 kHz, ıyt 60 kHz, pıshıq hám dclfin 100 kHz, jarǵanatlar 150 kHz, kepterler 12 kHz, tawıqlar 12 kHz.
Medicina hám veterinariyada dawıs usıllarınan paydalanıw. Chastotaları 20 kHz den joqarı bolǵan elastik tap 'lqinlarga ultradawıslar dep ataladı (109—1013 Hz dawıslar gipertovushlar). Ultradawıslar, tiykarınan, eki jol menen ónim etiledi - teris pyezoeffekt hádiysesi, magnitostriksiya hádiysesi. Ultradawıstan lokatsiya, yaǵnıy kemelerde teńiz tereńligin, balıqlar toparsın (suvda ultradawıs kem yutiladi) anıqlawda paydalanıladı.
Ultradawıs defektoskopiyasi, yaǵnıy metallarda kemshiliklerdi tabıwda qollanıladı. Detal qalıńlıǵı hám dawıs tezligi belgili bolsa, ol halda ótiw waqtın o'lchab kemshilikti anıqlaw múmkin. Tábiyaatda jarǵanatlar hám delfinlar da ultradawıs shıǵarıp óziniń jolin tawıp aladı, yaǵnıy shıǵarǵan tolqınlarınıń tosıqlardan qaytıwına qaray joldı tabadı. Ultradawıs járdeminde bir-biri menen qospaytuǵın eki suyıqlıqtı aralastırıw múmkin. Ultradawıstıń Dopier effekti járdeminde júrek qaqpaqları háreketiniń xarakterin úyrenediler. Bul usılda qan aǵımı tezligin ólshew múmkin. Terapiya maqsetlerinde 800 kHz chastotalı ultradawıslar isletiledi. Olardıń ortasha intensivligi 1 W /sm2, nurlovchi bólim hám teri arasına qandayda bir suyıqlıq (mısalı, may) quyıladı, sebebi hátte juqa hawa qatlamı ultradawıstıń organizmge ótiwine tosqınlıq etedi. Toqımaǵa etiletuǵın mexanikalıq hám ıssılıq tásiri ultradawıs terapiyası tiykarında jatqan baslanǵısh mexanizm bolıp tabıladı.
Ultradawıs xirurgiyada «skalpel» wazıypasın atqaradı. Ápiwayı skalpeldan ayrıqsha bolıp esaplanıw, ultradawıs skalpeli júdá jińishke qirqsa, ekinshiden belgili energiyalı dawıs qansız kesadi. Bir waqtıniń ózinde ultradawıs tikip (japsarlap) ketedi. Farmacevtikada dáriler tayarlawda isletiledi. yaǵnıy suyıqlıqlar ishindegi denelerdi úzindilab, emulsiya ónim etedi. Ultradawıs qatnasıwında tayarlanǵan hár qıylı dárivor emulsiyalar o 'pka keseli, joqarı nápes jollıq Katarı, bronxial astma sıyaqlı keselliklerdi emlewde qollanıladı.
Házirgi waqıtta ziyanlanǵan yamasa transplantatsiyalangan suyek toqımaların «payvandlash» dıń jańa usılı (ultradawıs osteosintezi) jaratıldı. Ultradawıstıń mikroorganizmlarga ólimli tásirinen zatlardı sterilizatsiya qılıwda paydalanılıp atır. Soqırlar ushın «Oriyentir» ásbapı jaratılǵan bolıp, ol menen 10 metrge shekem uzaqlıqtaǵı denelerdi bilip alıw hám olardı qanday xarakterde ekanlgini anıqlaw múmkin. Ultradawıstıń ıssılıq ta 'siridan o'simtalarni buzıwda isletiledi. Kishi intensivlikli ol ltratovushlar (1,5—3 W /sm2) ósimliklaming ósiwine járdem beredi, bronxial astma, radikulitni emlewde qollanıladı, úlken intensivlikli ultradawıs (30 W /sm2) organ izmga unamsız tásir kórsetedi.
Veterinariya medicinaında ultradawıs fonoforez usılı qollanıladı, ya'ni ultradawıs jardeminde qaramallarǵa terisi arqalı birpara dárilerdi kirgiziw (mısalı, gidrokortizon, tetrasiklin hám basqalar) múmkin. Bul elektroforezga uqsas, lekin elcktr maydanı tásirinde zaryadlanǵan zarralar háreketlansa, ultradawıs járdeminde zaryadsız zarralar da háreketlenedi. Ultradawıs nurlantirishi fonoforez menen birge qaramal, eshki, qoydagi mastitni emlewde isletiledi.
Kesellikti anıqlawda qaramal hám atlardıń hámledarlıǵın anıqlaw múmkin. Hátte homilaning 25 kunligini anıqlaw 65 - 70 kunligini 100 procent anıqlıqta búydew múmkin. 1 saatta 200 qo'yning hámledarlıǵın anıqlasa bo
маке, [03.12.20 11:12]

ladı. Infratovush - bul chastotası 16 Hz den kishi b o ig an elastik tolqınlardan ibarat. Latınshada «infro» — «kichik» mánisti ańlatadı. Infratovush atmosfera hám teńiz shawqımları quramında boladı.

Shaqmaq waqtında, jarılıwda, toplar otilganda hám Jer qıymıldaǵanda payda boladı. Infratovush júdá kem yutiladi, sol sebepli ol talay uzaq aralıqlarǵa tarqalıwı múmkin. Atmosferanıń joqarı qatlamların úyreniw múmkin. Infratovush organizmdiń bir qatar sistemaları funksional jaǵdaylarına jaman tásir kórsetedi. Mısalı, charehash, bas og'rig'i, uyquchanlik, qáhár shıǵıwı hám basqalar payda boladı. Infratovushning organizmge baslanǵısh tásir kórsetiw mexanizmi rezonans xarakterge iye. Jeke terbelisler chastotası menen terbeliske májbúr etiwshi kúshlerdiń chastotası bir-birine jaqın bolǵanda rezonans hádiysesi júz beredi. Adam gewdesiniń jeke terbelisler chastotası, gewdediń jatqan jaǵdayında 3 Hz, qarın boslig'i ushın 3—4 Hz, turǵan halda 5 - 12 Hz, tós qápesiniki 5—8 Hz bolıp, bul infratovush chastotalarına sáykes keledi.
Normal iskerlik kórsetiw ushın shawqım belgili dárejegeshe bolıwı kerek. Mısalı, normal uxlash hám intellektual miynet ushın shawqım 30 dB den tómen, kópshilik kárxanalarda 55 dB den joqarı bolmawi kerek. Awıl xojalıǵında mexanizatsiya dárejesiniń asıwı menen shawqım da kóbeydi. Mısalı: MTZ-50 traktori 5 m aralıqta 80—90 dB, KTU-10 menen birge 100 dB den asadı. Sharba ımaratlarında ventilatorlar da kúshli shawqım shıǵaradı. Mısalı: SCh-70 ventilatorı 5 m aralıqta 85 dB shawqım ónim etedi. Shawqımlar kóplegen jonivorlarning toplanıwında da júzege keledi. Mısalı, qusshılıq fermalarında 95 dB ge shekem normadaǵı shawqım paydalı ham bolıp tabıladı, sebebi júdá tınıshlıqta adam hátte o 'zining júrek urıwın da esitiwi múmkin (kosmonavtlar). 110 dB shawqım waqtınsha esitiwdi 10—15 % ga pasaytiradi.
Infratovush, ultradawıs hám dawıs intensivligi dárejesin jasaw jaylarında, islep shıǵarıw hám transportda kemeytiw gigiyenaning tiykarǵı wazıypası bolıp tabıladı. Birpara zatlarda dawıs tezligi tómendegishe; hawada 331 m/s, suvda 1497 m/s, tegis toqımada 1550 m/s, may toqımasında 1460 m /s, miyada 1520 m/s, suyekte 3660 m /s, bawırda 1570 m/s, shıyshesimon jismda 1530 m/s. Chastota qansha úlken bolsa, dawıs sonsha joqarı tonlarda qabıl etiledi. Mısalı, ho'kizning mańırawı 50 Hz bolsa, shıbındıń dawısı 10 kHz chastotaǵa sáykes keledi.
Dawıs tolqınları eki ortalıq shegarasına túskende onıń bir bólegi qaytadı, ekinshi bólegi bolsa sinib, ekinshi ortalıqqa ótedi. Mısalı, suvga tushgan dawıs tolqındıń tek 0,12 procent intensivligi suvga ótedi, qalǵan 99,88% i bolsa qaytadı. llgarilari teńiz haywanları akustikalıq signalızatsiyaga iye emes, dep qaralar edi. Keyingi izertlewler nátiyjesinde teńiz haywanları ózinden dawıs tolqınları shıǵarıwı anıqlandi. Mısalı, olar ań waqtı, qáwip tuwılǵanda, órshiw payıtlarında akustikalıq signallar shıǵaradı. Házirgi dáwirde teńiz haywanları dawıslarınıń fonetikalıqasi dúzilgen. Bul fonetikalıqa járdeminde teńiz haywanları biologiyasini úyreniwde, balıqlar kompleksin tabıwda paydalanıladı. Sonday eken, teńiz da haywanlardıń dawıs tolqınları menen tolǵan, lekin adam onıń tubiga túsip de bul dawıslardı esita almaydı. Sebebi adam qulaǵı hawada esitiwge mólsherlengen. Suwdiń qısıqlıǵı hawanıkidan 750 ret úlken. Soǵan qaramastan balıqlar dawıslardı jaqsı esitiwedi. Buǵan sebep suw qısıqlıǵınıń hám ol jaǵdayda dawıs tezliginiń úlkenligi bolıp tabıladı.

Sınaq sorawları

1. Biofizika neni úyrenedi?
2. Qattı deneler ne?
3. Qanday deformatsiya túrlerin bilesiz?
4. Elastik deformatsiyalangan jismning potensial energiyası nege teń?
5. Muskul qısqarıwında orınlanǵan quwat qanday anıqlanadı?
6. Tiri organizmde elastik hám kollagenlarning roli neden ibarat?
7. Geypara biologiyalıq organlar ushın elastiklik modulınıń ma`nisi qanshaǵa teń?
8. Dawıstı xarakterleytuǵın tiykarǵı shamalar neler?
9. Dawıstıń fiziologikalıq ózgeshelikleri neler?
10. Bell hám detsibellar ne dıń ólshew birligi esaplanadı?
11. Esitiw tarawı ne?
12. Medicina hám veterinariyada dawıstan paydalanıw haqqında n
маке, [03.12.20 11:12]

elerdi bilesiz?

13. Ultradawıs hám onıń ámelde qollanılıwın aytıń?
14. Infratovush hám onıń áhmiyeti neden ibarat?
15. Ultra- hám infratovushlaming tiri organizmge ta siri hám áhmiyeti qanday
boladı?
16. Shawqım hám odan qorǵawlanıw usılların aytıń?