3-модуль. Gigienasí, hawaníŃ quramí, fizikalíq hám ximiyalíq qásiyetleri

2. Hawanıń quramı hám gigienalıq áhmiyeti
Atmosfera hawası kislorod, uglerod (IV)-oksid, azot, argon hám basqa gazlardıń fizikalıq aralaspalarınan ibarat. Hátteki bir-neshshe kilometr bálentlikke shıqqanda da hawa quramı ózgermeydi. Biraq, joqarılap barǵan sayın hawa siyreklesip barıwı sebepli hár bir gaz muǵdarınıń kólem birligi kemeyip baradı, parcial basım¹ (PB) túsip ketedi. Nápes alıw arqalı alınatuǵın hám shıǵarılatuǵın hawanıń ximiyalıq quramı 2-tablicada kórsetilgen. Atmosfera hawası quramına kirmeytuǵın gazlardan, uglevod, uglevodorod kislotası, vodorod sulfidi, sulfid gazı, fenol, xlor, ftor birikpeleri bolıp, olar atmosferaǵa óndiris kárxanaları shıǵındıları arqalı tarqaladı.
2 -tablica
Atmosfera hawası hám insannıń nápes shıǵarıwındaǵı hawa quramı

Gaz	Atmosfera hawası (kólimi boyınsha % esabında)	Nápes shıǵarıwdaǵı hawa quramı (kólimi boyınsha % esabında)
Kislorod Uglerod (IV-oksid) Azot Argon, basqa inert gazlar aralaspası)	20,94 0,04 78,08 0,94	15,4-16,0 3,4-4,7 78,26 0,94

Kislorod (0₂) - bul hawa quramınıń eń áhmiyetli bólegi bolıp, onıń insan ushın biologiyalıq áhmiyeti, birinshiden, organizmdegi oksidleniw processlerin támiyinlewi bolıp tabıladı. Kislorodsız adamlar, haywanatlar hám ósimliklerdiń tirishilik etiwi múmkin emes. Eresek adamlar nápes alıw arqalı saatına 12 litr kislorod jutadı, al fizikalıq jumıslardı orınlaǵanda bul kórsetkish 10 esege artıwı múmkin. Hawa quramındaǵı kislorodtıń basım muǵdarı onıń quramındaǵı organikalıq zatlardıń oksidleniwi, suw, topıraq hám energiya ajıralıw processleri ushın sarıplanadı. Normal jaǵdayda jer betindegi kislorod konsentraciyası derlik ózgermeydi.
Turaq-jay hám sport komplekslerinde tábiyiy shamallatıw nátiyjesinde kislorod muǵdarı derlik ózgermeydi.
Normal atmosferalıq jaǵdayda taza kislorod ingalyaciyası paydalı bolıp, dawalaw hám profilaktika maqsetinde keńnen qollanıladı. Soprtshılardıń sport nátiyjelerin asırıw hám den sawlıqtı tiklew, ayrım jaǵdaylarda arnawlı sxema boyınsha taza kislorod ingalyaciyası buyırıladı.
Adam organizmde qan quramında kislorod tiykarınan gemoglobin menen birikken halda ushırasıp, oksigemoglobin payda etedi.
Bizge belgili, atmosfera hawasındaǵı kislorod tiri organizm ushın oǵada zárúr. Ol hawa quramınıń eń áhmiyetli elementi bolıp, tábiyatta keń tarqalǵan gaz bolıp tabıladı. Kislorod ózi janbaydı, biraq jandırıwshı qásiyetke iye bolıp, kóplegen minerallar hám organikalıq birikpelerdiń oksidleniwine járdem beredi. Kislorod nápes alıw jolları arqalı organizmge ótedi hám insan organizmindegi oksidleniw processinde tikkeley qatnasadı. Ol ókpe arqalı qanǵa sorılıp qızıl qan kletkalarına qosılıp ketedi. Bul kletkalar qan aylanıw processinde kislorodtı kletka hám toqımalarǵa jetkerip beredi. Hawa quramındaǵı kislorodtıń parcial basımına kóre qannıń kislorodqa toyınıwı
1-súwrette kórsetilgen. Kislorod qatnasında tiri organizmde kóplegen quramalı bioximiyalıq processler bolıp ótedi. Organizmde azıqlıq zatlardıń qayta isleniwi, oksidleniw hám energiyanıń ajıralıp shıǵıwı kislorodsız ámelge aspaydı. Kislorod tiri organizmde, haywanlarda dene temperaturasınıń bir normada saqlanıwın támiyinleydi. Sonı da atap ótiwimiz tiyis, insan organizminiń kislorod penen támiynleniwi buzılǵan jaǵdayda nápes alıw, oraylıq nerv sisteması, júrek qan-tamır sisteması hám basqa da sistemalar funkciyasında awır jaǵdaylar hám ózgerisler júz beriwi múmkin.

1-súwret. Kislorod basımı (mm.sp.b.). Kislorodtıń parcial basımına qarap arteriya qanınıń kislorodqa toyınıwı.
Ádette ókpe alveolalarında kislorodtıń qan hám ondaǵı toqımalar suyıqlıǵına ótiwi kislorodtıń parcial basımı tásirinde ámelge asırıladı. Parcial basım túsip ketkende, kislorod qanǵa óte almaydı, kletka hám toqımalarda kislorod jetispewshiligi júzege kelip, gipoksiyaǵa alıp keledi. Joqarı konsentraciyalı kislorodtıń tásir etiwi medicinada úlken qızıǵıwshılıq oyattı. 40—60% muǵdarında kislorod (parcial basım P0₂ 430—640 g Pa yaki sınap baǵanasınıń 320-480 mm ne teń) penen bayıtılǵan hawadan nápes alıw kislorod jetispewshiligin emlewde qollanıladı. Eger barokameradaǵı basım 3 atmosferaǵa asırılsa P0₂ 640g Pa ǵa, sınap baǵanasınan 480 mm ge kóteriledi. Insan usınday sharayattaǵı gipoksiya jaǵdayında bolǵanda toqımalarda kislorod quramı jaqsılanıp, onıń turmıs tárizi normallasadı. Bunday emlew usılı giperbarikalıq oksigenaciya usılı dep ataladı.