3-модуль. Gigienasí, hawaníŃ quramí, fizikalíq hám ximiyalíq qásiyetleri

Uglerod (IV)-oksid (S0₂) — reńsiz, iyissiz gaz. Ol insannıń juqa perdeli qabatına tásirin tiygizbeydi hám hátteki hawa quramında júdá kóp muǵdarda bolǵan jaǵdayda da insan onı sezbeydi, bul óz náwbetinde záhárleniwge sebepshi bolıwı múmkin. Uglerod (IV)-oksid hawadan 1,5 ese awır bolıp, sonlıqtan barlıq tárepi bekitilgen quwıslıqtiń tómengi zonalarında toplanıp barıwı múmkin. Atmosfera hawasında yaki úy-jaylar hám jámiyetlik orınlar hawasında ushırasatuǵın uglerod (IV)-oksid sezilerli dárejede tásir etpeydi. Usıǵan qaramastan, bul binalar hawasında
0,1—0,15% ten kóp S0₂ toplanıwı hawanıń pataslanıwınan, samallatıw jeterli emesliginen derek beredi, yaǵnıy uglerod (IV)-oksid hawa tazalıǵınıń tikkeley sanitariyalıq kórsetikshi esaplanadı. Uglerod (1V)-oksidtiń toqımalardan toqımalar aralıq suyıqlıqqa, onnan venaǵa, soń alveola quramındaǵı hawaǵa ótiwi onıń parcial basımınıń ayırmashılıǵı esabınan diffuziya usılında júzege keledi. Oksidleniw nátiyjesinde payda bolatuǵın S0₂ niń parcial basımı toqımalarda joqarı dárejede boladı. Bunday joqarı basım onı toqımalar ara suyıqlıqqa, soń qanǵa ótiwin támiyinleydi. Vena quramındaǵı S0₂ nıń parcial basımı alveola hawasınan 7 mm sınap baǵanasınan joqarı, bunday jaǵday onıń alveola hawasına diffuziya usılında ótiwin, onnan bronxlarǵa, soń shıǵarılatuǵın hawa quramına kirip atmosferaǵa shıǵarılıwın támiyinleydi. Hawa quramındaǵı S0₂ dem alıwdı normallastıradı. Onıń parcial basımda bolıwı gemoglobinler menen baylanısıw qábilietin asıradı, al páseygende kerisinshe kemeyttiredi. S0₂ tıń qan quramında bolıwı tikkeley yaki qandaǵı potencial vodorod (pH) ózgerttiriwi nátiyjesinde dem alıw orayına óz tásirin tiygizedi. Hawada S0₂ muǵdarı 1% ke jetkende, onda insan organizminde zat almasıw processiniń buzılıwı (acidoz) júzege kele baslaydı, biraq insannıń jumıs iskerliginde ózgerisler bolmaydı. S0₂ muǵdarı 1,5—3% bolǵanda bir qatar insanlarda záhárleniw belgileri: dem qıspa, bas awırıw h.t.b. belgiler júzege kelip, is qábilieti páseyedi. S0₂ muǵdarı 10— 12% ke jetkende bolsa esten tanıw hám ólim jaǵdayları ushırasadı. Hár qıylı turaq jaylar, binalar hawasında S0₂ tıń normal muǵdarı belgilengen. Sebebi kosmos kemeleri, suw astı kemelerinde S0₂ muǵdarı 0,5— 1%ke shekem, al bomba hám gazden qorǵanıwǵa mólsherlengen jaylarda 2%ten artıp ketpewi tiyis.
Azot (lat. Nitrogenium), N - atmosfera hawasınıń eń salmaqlı bólegi esaplanadı. Azot hawa quramınıń 4/5 bólegin quraydı. Azottıń gigienalıq áhmiyeti sonnan ibarat bolıp, ol inert gazlardıń barlıq toparları menen birge kislorodtı insan organizminiń normal dárejede nápes alıwı ushın jeterli dárejede suyılttırıp beredi, sebebi tek ǵana kislorod penen tirishilik etiw múmkin emes. Tábiyatta azot barqulla tınımsız aylanıp turadı, nátiyjede atmosfera hawasında azot elementi organikalıq birikpelerge aylanadı, organikalıq birikpeler parshalanıp azottı qaytadan atmosfera hawasına aylandıradı. Hawa quramında azottıń kóbeyip ketiwi kislorodtıń parcial basımın kemeytedi hám gipoksiya, asfiksiya jaǵdayların payda etedi. Biraq, azot tábiyiy sharayatta óz kólemin ózgertpeydi. Ol qanda jaqsı eriydi, tómen atmosfera basımında qannan ajıralıp shıǵadı hám Kesson keselligin keltirip shıǵaradı.
Ozon (0₃) - gazı atmosfera hawası quramında turaqlı túrde bolıp, úsh atom kislorodtıń birigiwinen payda bolǵan ozon molekulasın 1785-jılı gollandiyalı ilimpaz, fizik Van-Marum anıqlaǵan. Ozon júdá tómen temperaturada muzlaydı hám eriydi, jeńil parshalanadı, iyisi xlordıń iyisine uqsas boladı. Ozon jaz aylarında kóbeyip, gúz aylarında kemeyedi. Ol jerden 20—25 kilometr bálentlikte jerdi ultrafiolet nurlardan saqlawshı qatlamdı payda etedi. Ozon shaqmaq shaqqanda da quyashtıń ultrafiolet nurları tásirinde, sonday-aq júdá kóp suw hám katronli elementler puwlanǵanda (teńiz hám okean qırǵaqları, taw hám toǵaylıqlarda) atmosferanıń tómengi qatlamlarında az muǵdarda payda boladı. Atmosfera hawasında azonnıń normada bolıwı, hawanıń tazalıǵınan derek beredi. Eger de hawada azon gazı 0,02 mg/m³ qa jetse, insan organizmine keri tásirin tiygizedi. Azon insan hám haywanlardıń jasawı ushın óziniń paydalı tárepleri oǵada áhmiyetli. Ozon insanlardı hám haywanatlardıń kóriw organları, yaǵnıy kózdiń soqır bolıp qalıwınan asıraydı. Sebebi azon atmosfera hawasındaǵı ultrafiolet nurlardı tutıp qaladı. Ultrafiolet nurlar kóz qabıǵınıń tor perdesine zıyanlı tásir kórsetedi. Ádette ultrafiolet nurlar kózdiń kóriw qábilieti funkciyasın buzadı. Sonlaqtan, jer sharın qaplap turǵan ozon qatlamı (10 mm qalıńlıqtaǵı) ultrafiolet nurlardıń bir bólegin uslap qalıp, kózdiń kóriw funkciyasın qorǵaydı. Eger de atmosferada ozon muǵdarı normadan kemeyip ketse, insan organizminde hálsizlik, tez sharshaw hám bas awırıwı payda boladı. Eger de ozon koncentraciyası normadan artıp ketse, kewil aynıw, murınnan qan ketiw, kózlerdiń jasawrawı hám júrek muskullarında qatań ózgerisler júz berip, hátteki ólimge de alıp keliwi múmkin. Ozon koncentraciyası medicinada fizioterapiya hám rentgen kabinetlerinde ushırasıwı múmkin. Ozon koncentraciyası 0,005 mg/l kóterilgende joqarı nápes alıw organları ishki qabatlarınıń buzılıwı, bas awırıwı hám de bir qatar vegetativ ózgerisler baqlanadı. Házirgi waqıtta ozonnan suw, hawanı mikroblardan tazalawda, gezlemelerdi aǵartıw, mineral maylar islep shıǵarıwda, ximiyalıq reakciyalarda oksidlewshi maqsetlerde paydalanıladı. Quyash radiaciyası tásirinde fotoximiyalıq reakciyalar azonǵa zıyan keltiredi. Biraq azon quramındaǵı freon, xladon gazları, ftoruglerodlar hám poliftor-uglevodorod suyuqlıqları quramında azonnıń jemiriliwinen saqlawshı xlor hám brom atomların saqlaydı, ximiyalıq inert gazlar (janbaytuǵın, partlamaytuǵın) esaplanatuǵın bul birikpeler uzaq waqıt dawamında parshalanbaydı. Bu elementler stratosferaǵa qarap kóteriliw qásiyetine iye bolıp, ayrıqsha turaqlılıǵı menen basqa birikpelerden parıq qıladı. Ashınarlısı, búgingi kúnde jer júzinde olardıń ulıwma muǵdarı bir million júz mıń tonnanı quraydı. I.S.Shklovskiydiń pikirinshe, eger de jaqın jıllar ishinde bul gazlerden paydalanıw tártipke salınbasa, bir neshshe on jıllardan soń atmosferadaǵı ozon qatlamı sezilerli dárejede kemeye baslaydı. Insaniyattıń million jıllar dawamında óz wazıypasın tuwrı jolǵa salıp alǵan tábiyat qubılıslarına orınsız aralasıwı ashınarlı jaǵdaylarǵa alıp keletuǵınlıǵı málim. K.Axmedovtıń pikirinshe túrli texnologiyalarǵa tayanǵan halda tábiyattı ózgertiwge urınıw, aqır-aqıbette insaniyattıń sharasız qalıwına hám jeńiliwine alıp keledi delingen. Sońǵı jıllarda jerdiń jasalma joldasları arqalı alınǵan maǵlıwmatlar Antarktida hám onıń átirapında atmosferada payda bolǵan ozon tesikleri maydanı bes million kv.km ge jetkenligin kórsetti. Jańa Zelandiya aspanında azon qatlamınıń kemeyiwi nátiyjesinde bul jerde jasawshı adamlar arasında teri rak keselliginiń kóbeyiwi anıqlanǵan. Bazı bir maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda, ozon qatlamınıń bir payızǵa kemeyiwi ultrafiolet nurlarınıń atmosferadan ótiwiniń eki esege artıwı kórsetilgen. Ilimpazlar azonnıń jemiriliw mexanizmin tómendegishe sıpatlap beredi:
- azon qatlamınıń buzılıw sebepleriniń biri bolǵan galogenllerdiń dáslepki wákili xlor (onıń ornında ftor, brom h.t.b bolıwı múmkin) mısalında kórsetedi. Shıǵındılar esabında taslap jiberilgen millionlap aerozol ıdısları, suwıtqısh hám refrejeratorlardaǵı xladon hám basqa zıyanlı elementler joqarıǵa kóterilip, ultrafiolet nurlar yaki basqa da qanday da bir tásirler nátiyjesinde júdá aktiv atomar halındaǵı xlor ajıratıp shıǵaradı. Bul mikroelementler azonǵa tezde birigip onı parshalaydı. Biraq galogenler, sonday-aq xlordıń kislorod birikpereleriniń anaǵurlım turaqlı bolıwına qaramastan az muǵdarda parshalanadı yamasa basqa elementler menen birigip, payda bolǵan xlordıń kislorod birikpe atomlar kislorod penen birigip, jáne kislorod hám jańa xlor atomın payda etedi. Payda bolǵan xlor atomı jáne azonǵa birigip onı parshalaydı, xlor kóp muǵdarda bolıwı reakciyanıń úzliksiz dawam etiwine alıp keledi. Sonıń ushın da atmosferadaǵı xlor yaki soǵan uqsas aktiv birikpeler muǵdarınıń kóbeyiwi shınjır reakciyalardıń payda bolıw qáwipin tuwdıradı. Bunnan tısqarı, payda bolǵan xlor oksidi diamer (eki)lenip ultrafiolet nurlar tásirinde xlor atomı menen jańa zaryad payda etedi. Usı taqılette aktiv xlor atomı turaqlı payda bolıp turadı. Atmosferanıń joqarı qatalmlarında xlor, brom, ftor yaki basqa da aktiv bóleksheler payda etiwshi reagentler kóteriliwi hám shınjırlı reakciyalar nátiyjesinde azon qatlamınıń jeliniwine alıp keliwi sózsiz. Bunday qáwiptiń aldın alıw insaniyat qolında. Bunnan tısqarı, derlik barlıq kontinentlerde millionlap ballonlarǵa toltırılǵan aromat aerozollar quramında freon boladı. Freon – bul júdá inert hám shıdamlı birikpe bolǵanlıqtan onıń atmosferada toplanıw qáwipli. Freonnıń bir bólegi atmosferaǵa kóteriliw qásiyetine iye. Atmosferanıń joqarı qabatında ultrafiolet nurlar onı parshalaydı, nátiyjede atomar xlor payda boladı, payda bolǵan xlor azon menen birigip, onıń jemiriliwine alıp keledi. Tekseriwler nátiyjesine kóre hár bir atom xlor 80 mıń molekula ozondı joq etiw múmkinligi anıqlanǵan. Eger bul jaǵdaydıń keleshekte dawam etiwi baqlansa ozon qatlamınıń kemeyiwi nátiyjede unamsız ózgerislerge alıp keliwi múmkin. 1985-jılda ozon qatlamın esaplap shıǵıw maqsetinde Vena konvenciyasi qabıl etildi. 1990-1991-jıllarda baspa-sóz qurallarında ozon tesiksheleri qáweterli bóleginiń joǵalǵanlıǵı haqqında xabar berildi. Biraq bul tesikshelerdiń jáne payda bolıwı múmkinligi házirgeshe jumbaq bolıp tur.

1.