8. Topiraqlardin’ radionukleidler menen pataslaniw problemalari ha’m olardi sheshiw ilajlari Topiraq qatlaminin’ radioaktiv elementler menen pataslanıwı hám biosferadag’ı háreketleniwi

8. Topiraqlardin’ radionukleidler menen pataslaniw problemalari ha’m olardi sheshiw ilajlari
Topiraq qatlaminin’ radioaktiv elementler menen pataslanıwı hám biosferadag’ı háreketleniwi
Biosferanıń radioaktiv element hám za’ha’rli zatlar menen pataslanıwı XX ásirdiń ekinshi yarımında global mashqalag’a aylandı hám barlıq pataslaniwlar arasında eń qa’wipli pataslanıw forması esaplanadı. Uzaq jıllar dawamında radiuslı λ hám β nurlanıw tiri organizmlerdiń geninde unamsız ózgerisler payda etıp, bir neshe áwladqa unamsız tásirin kórsetedi.Radioaktivlik haqqındag’I táliymatqa tiykar salg’an alım, eki márte Nobel' sıylıg’ı laureati, fizika hám ximik hayal Mariya Kyuri esaplanadı.Topiraqlardıń radioaktiv elementler menen pataslanıwı 1950 jıllarda gúzetilgen. Bul waqıtqa kelip yodro qurallardi sınap kóriw háwij alıp, topiraqlar pataslang’ian. Házir bolsa yodro quraldan tınıshlıq maqsetinde paydalanıw joli kóbeydi hám pataslaniwdin’ qa’wipi astı, bularg’ia AES lar, atom muzjarar kemeleri, uran shaxtalari, rudniklar, zavodlar hám basqalar kiredi. Ásirese slanets menen isleytug’iın ıssılıq elektr stanciyaları, kómir, neft' janiwi hám basqalar da átirap - ortalıqtı radioaktiv elementler menen pataslaydı.Radioaktiv pataslang’an topiraqlarda PH, gumus mug’darı, aziq elementleri hám basqa qásiyetleri ózgermeydi. Tek sol bo’lekshenin’, yag’nıy radioaktiv elementtiń QQM kórsetkishi ózgeredi.
Topiraqtıń pataslanıwında ol jag’dayda uzaq jasaytug’ınlıq izotoplarg’a Sr90, I129, Cs137, Ce144, Ra226, Th292, U238, Ru239 lar kiredi. Bulardıń topiraqtag’i jıldamlıg’i tómendegishe: Sr90 > Ru106 > Cs137 > Se144 > l129 > Pu239 aktivlik izbe-izliginde jaylasadı.Topiraqtıń óz-ózin tazalaw qábiliyeti elementtiń háreketleniw jedelligine hám buziliw tezligine baylanıslı boladı. Antropogen radionuklidlar topiraqtıń ústki qatlamına yamasa maydanına túsedi. Usınıń sebebinen salmaqli mexanik strukturali topiraqlarda, jawin kem túsetug’iın regionlarda shama menen 10 sm qalıńlıq átirapında saqlanıp, júdá qa’wipli jag’dayin júzege keltiredi. Tek jeńil mexanik strukturali topiraqlardag’ana 10 -15 jıl dawamında 40 - 50 sm teren’likke túsiwi múmkin. Gumusli topiraqlardıń óz-ózin tazalawı salıstırmali qıyın, sebebi, radionuklidlar bunday topiraqlarg’a jaqsı jutiladi, nátiyjede kúshsiz háreketlenedi.Shor topiraqlarg’a radionuklidlar kem jutiladi hám kem saqlanadı, tawlıq topiraqlarda bunıń keri jag’dayi ushirasadi. Topiraqdıń radioaktiv elementler menen pataslanıwı tómendegi jag’daylarda aktivlesedi,