8. Topiraqlardin’ radionukleidler menen pataslaniw problemalari ha’m olardi sheshiw ilajlari Topiraq qatlaminin’ radioaktiv elementler menen pataslanıwı hám biosferadag’ı háreketleniwi

kómirdi qosıwda (Ra, Ol, Th),
yodro qurallarınıń jarılıwında (Sr90, Sr89, Cs137, U291, Ru106, Se144),
yodro reaktorlarinan paydalanıwda (Sa45, Fe55, S14),
elementleri menen, AES lar tásirinde bolsa transuranitlar menen pataslandi.Bul elementlerdiń hámmesi radioaktivlik ózgesheliklerine iye, sol sebepli pataslang’an topiraqlar da aziq shınjırın tolıq úyreniliwi maqsetke muwapıq esaplanadı.Radioaktiv elementlerdin’ za’ha’ri ayirmashilig’ina kóre 5 gruppag’ia bólinedi:
A - gruppa júdá joqarı radioaktiv zaha’ri izotoplar: 210R', 210Po, 226Ra, 228Th, 230Th, 232Th, 232Ol, 237Np, 238Pu, 239Pu, 241Am, 242Cm;
B - gruppa joqarı radioaktiv za’ha’rli zatlı izotoplar: 90Sr, 106Ru, 124Sb, 126I, 129I, 131I, 144Ce, 170Tm, 210Bi, 223Ra, 224Ra, 227Th, 234Th, 230Ol, 233Ol, 234Ol, 235Ol, 241Ru;
V - gruppa ortasha za’ha’rli zatlı radioaktiv elementler izotoplari: 22Na, 24Na, 32P, 35S, 36Cl, 54Mn, 56Mn, 59Fe, 60Co, 82Br, 89Sr, 91Y, 90Y, 95Nb, 95Zr, 105Ru, 125Sb, 132I, 133I, 134I, 134Cs, 137Cs, 141Ce, 171Tm, 203Pb, 206Bi, 231Th, 239Np;
G-gruppa kúshsiz za’ha’r zatlı radioaktiv elementler izotoplari: 14C, 38Cl, 55Fe, 64Cu, 69Zn, 71Ge, 91mY, 97Zr, 96mTc, 99mTc, 131Cs, 134mCs, 136Cs;
D - gruppa júdá kúshsiz radioaktiv elementler izotoplari: 3H.
Za’ha’r zatlı qásiyetine kóre gruppalarg’a bo’lıngen usı izotoplar biosferada jasawshı tiri janzatlarg’a ishki hám sırtqı nurlanıw processleri arqalı tásir etedi. Egerde pataslanıw dárejesi joqarı bolsa, jaqın radius aymaqta derlik tiri janzat qalmaydı, yag’inıy joqarı nurlanıwlar nátiyjesinde nabit boladı.Tómende ayırım radioaktiv ayrıqshalıqlı elementlerge xarakteristika beriledi:Yod – tábiyiy jag’dayda 127 I izotopi formasında ushraydı bunnan tısqarı onıń 115-126, 128-141 izotoplari da bar. Kóbinese 129I, 131I, 132I, 133I izotoplari ushraydı. Yod tiykarınan biologiya hám meditsina tarawlarıda keń paydalanıladı, emlew hám diagnostika ushın 131I hám 125 I sıyaqlılardı isletiw maqsetke muwapıq.
Yod- joqarı jıldamlıq ayrıqshalıg’ına iye bolıp, ishki hám sırtqı nurlanıwlar arqalı insan nurlanadi. Tiykarınan ol ósimlik - insan, ósimlik-haywanlar-sút-insan, ósimlik, haywan-gósh-insan, ósimlik, qus-máyek-insan, insan-girobiont-insan shınjırı arqalı insan denesine ótedi. Yodtin’ radioaktiv formaları insang’a túskende qang’a tez soriladi hám búyrek, júrek hám qan aylanıw sistemasına tiyisli keselliklerdi keltirip shıg’aradı.
Tseziy - tábiy jag’dayda tseziydin’ birden-bir izotopi 133Ss ámeldegi bolıp, onıń 23 dane radioaktiv 123-132, 134-144 izotoplari ushiraydı. Tiykarınan ol ximiyaliq hám radiobiologiya tarawlarıda qollanıladı.Insang’a za’ha’r zatlı tásiri kúshli esaplanadı, mısal ushın 137Ss radioktiv túri menen pataslang’anda 14, 8x107 Bk dozada nurlanadi hám 3 sutkada ish ketiwi, bas awırıwı, ha’lsizleniw gu’zetilip, júrek urısı páseyedi. 17 sutkada bolsa terilerdin’ kóshiwi, reflekslarni to’menlewi, leykositlerdin’ azayıwı gúzetiledi.