8. Topiraqlardin’ radionukleidler menen pataslaniw problemalari ha’m olardi sheshiw ilajlari Topiraq qatlaminin’ radioaktiv elementler menen pataslanıwı hám biosferadag’ı háreketleniwi

Сhernobl' atom elektrostantsiyasining apatqa dús keliwiden aldıng’iı kórinisi

Radioaktiv pataslanıw uzaq jıllar dawamında saqlanıw hám pataslanıw deregiden uzaq aymaqlarda da za’ha’r zatlı ayrıqshalıqın kórinetug’iın etiw ayrıqshalıqına iye. Сhernobl apatınan (26 aprel' 1986 jıl) keyin házirgi ku’nge shekem Rossiya, Belorussiya hám Ukraina topiraqlarında radioaktiv elementler saqlanıp turıwı anıqlang’ian. Sol waqıtta 250 mıń kv. km aymaq xor-zar holga kelip kolgan. Waqıt ótiwi menen áyne kúnde Belorus' - 43, 5 mıń. kv. km, Rossiya - 9, 3 mıń. kv. km i Ukraina - 37, 6 mıń kv. km aymaq topiraqları házirge shekem radioaktiv pataslang’an halda turıptı. Pataslanıw deregi átirapında uzaqlıq parqlarına kóre hár qıylı mug’darda radioaktiv elementler topiraq qatlamlarında ushraydı hám nurlanıw menen átirap-ortalıqqa unamsız tásirin ótkeredi.

Радиоактив ифлосланган тупроқдан инсонга таъсир этиш механизмлари

Topiraq qatlami radioaktiv preperatlar menen pataslang’anda tikkeley topiraq qatlamı menen baylanıslı biologiyalıq dúnya hár qıylı jollar arqalı zálellenedi, bunı ishki hám sırtqı nurlanıwlarg’a bo’lıw múmkin. Kerisinshe da bolıwı múmkin, atmosfera yamasa gidrosfera bólimleri pataslang’anda da topiraq qatlamı radioaktiv pataslaniwg’a ushiraydı. Pataslaniwlar dawamında insan organizmi birinshiler qatarında zálel kóredi hám awir keselliklerge sebep boladı. Radioaktiv nurlanıw menen kúshli zálellengen insan 10 jıldan artıq o’mir ko'rmaslig’i anıqlang’an. Kóbinese radioaktivlikten zálellengen insan rak keselligine shalinadi.Insandı radioaktiv nurlanıwı tek g’ana topiraq yamasa azıq-awqatlar arqalı bolıp g’ana qalmay, bálki turmıs iskerligi dawamında da payda boladı. Atap aytqanda tómende insandı radioaktiv pataslanıw toliq anıqlang’an.
•1, 0 mber- ber birliginiń mıńnan bir úlesine teń;
•2, 5 mber dárejede insan samolyotda uchgan waqıtta kosmik nurlanıw keshedi, bug’ian Moskva - Novosibirsk aralıq ushıw aralıg’iı mısal bolıwı múmkin;
•10 mber dárejede meditsina flyuorografik (rentgen) apparatı ko'rigidan ótkerilgende insan oragnizmi nurlanadi;
•10 -40 mber ortasha doza bolıp, ishki hám sırtqı nurlanıw faktorları arqalı payda boladı;
• 30 mber ortasha jıllıq nurlanıw, Rossiya aymag’iinda kosmik nurlanıw arqalı hár jılı gúzetiledi;
•60 -80 mber ortasha jıllıq nurlanıw, tawlıq aymaqlarda jasawshı insanlarda gúzetiledi;
•80 mber ortasha jıllıq nurlanıw, AQSh de jasalma radioaktiv derekler arqalı payda boladı;
•160 mber ortasha jıllıq nurlanıw, samolyot ekipajlari kosmik nurlanadi;
•300 mber ortasha jıllıq nurlanıw, barlıq tábiy dereklerden nurlanıw procesi gúzetiledi;
•500 mber jıllıq qabıl etilgen kórsetkish, insaniyat ushın shegaralang’ian bolıp, qa’wipli esaplanadı;
•5000 mber jıllıq qabıl etilgen kórsetkishten joqarı bolıp, atom sanaatına iskerlik kórsetiwshi insanlar zálellenedi.Sonday eken, insan hár qıylı sharayatlarda da radioaktiv pataslaniwg’a dus keledi, tiykarg’i zıyanlanıwı kosmik nurlanıwlarg’a tuwrı kelip atır. Biraq topiraq arqalı zıyanlanıw uzaq waqıt dawam etedi. Insan 50 rentgen dozasinan artıq nurlanıw qabıl qilsa, sog'ligi ushın qa’wip tuwdıradı.Radioaktiv nurlanıw túrleri ushın tiyisli koeffitsentlar islep shıg’ilg’an bolıp, nurlanıw kúshine qaray koeffitsent ózgerip baradı M. G. Nifontova (2003) Perm' aymag’iinda atmosfera hawası arqalı hám apat jag’idayları nátiyjesinde 55 Fe, 60So, 90Sr, 137Cs, 144Se 90Sr i 137Cs menen pataslang’ian topiraqlardı mox hám zamarrıq shóp menen tazalaw jumısların alıp bardı. Fitomeliorativ tazalaw jumısları menen bir qatarda, topiraq qatlamlarında toplanıwı, háreketleniwi, dárz ketiw dáwiri, fizikalıq- ximiyalıq adsorbtsiyalaniwi, topiraq ózgesheliklerine hám biofloraga tásiri, jıllıq monıtoringi menen shug'illandi. Radioaktiv pataslanıw dárejesin 137Cs>90Sr>55Fe>60Co>144Ce izbe-izlilikde jaylastırg’ian.Usınıń menen bir qatarda Aydarko’l-Shordara kól sisteması átirapında tarqalg’an topiraqlardıń I. M. Mirabdullaev, V. N. Xegay, T. V. Salixovlar (1999 ) tárepinen úyreniliwi dawamında Se radioaktiv elementiniń QQM kórsetkishinen artqanlig’i anıqlandi Se elementiniń bul noqatta toplanıw deregi jıllar dawamında oqava suwi quramında oqib keliwi hám radioaktiv shıg’iındı áwliyeleri esaplanadı. Respublikamizda radioaktiv pataslanıw jag’dayları derlik ushiramaydi, biraq 20 -30 jıl ilgeri shıg’iındı ko'milgan ayırım noqatlarda lokal maydanlarda dús keliwi tiyisli mámleketlik shólkemleri ta’repinen anıqlang’an. XXI asirdegi insaniyattıń xaliq ara shen’berdegi i eń úlken jetiskenliklerinen biri radioaktiv pataslanıw payda bolıwıg’a alıp keliwshi qurallardan paydalanıwdı sheklew hám radioaktiv preperatlardı qóllawdı tolıq tártipke salıp qoyıwı bolıp tabıladı.