8. Topiraqlardin’ radionukleidler menen pataslaniw problemalari ha’m olardi sheshiw ilajlari Topiraq qatlaminin’ radioaktiv elementler menen pataslanıwı hám biosferadag’ı háreketleniwi

Strontsiy – tábiyiy jag’dayda strontsiydin’ bir qatar izotoplari: 84Sr (0, 56%), 86Sr (9, 86%), 87Sr (7, 02%), 88Sr (82, 56%) hám 77-83, 85, 89 -99 izotoplari da ushraydı. Tiykarınan atom processlerinde qollanıladı, onsha keń bolmag’an processler meditsinada kóz hám teri keselliklerin emlewde de paydalanıladı. Insan ziyanlang’anda su’yek hám skelet dúzilisine tásir etip, mortlasadı hám sıng’ish bolıp qaladı.Biosfera jáne onıń tiykarg’i bo'legi esaplang’an topiraq qatlam radioaktiv preperatlar hám elementler menen pataslanıw derekleri tómendegiler esaplanadı
-radioaktiv minerallarin alıw hám qayta islew processleri;
-atom yodro stanciyaları hám ol menen baylanıslı processlerdegi apatlar;
-awıl xojalıg’inda ximiyalıq preperatlardan (mineral tóginler) paydalanıw.



Házirgi kúnde jańa-jańa anıq pataslang’an maydanlar Сhernobil', Semepalatinsk hám Nevada sıyaqlı aymaqlar pataslang’an maydanlar esaplanadı. Xalq aro standartlaw shólkemi (XST) ta’repinen 2007 jıl 19 fevralda radioaktiv nurlanıw qáwipliligin sáwlelendiriwshi xaliq aro belgi qabıllandı. Radioaktiv pataslanıw jer júzi xalqı salamatlig’i, turmısı hámde barlıq tiri janzatlar tág’idiri ushın kútá úlken qa’wip bar ekenin seze otirip pútkil jáhán ja’miyeti radioaktiv pataslaniwdin’ aldın alıw hám pataslang’an aymaqlarda tazalaw ilajlarına jóneltirilgen huqıqıy, ilimiy hám ámeliy jumıslar aparıp atır.Respublikamizda radioaktiv preperatlar menen pataslanıw derlik ushiramaydi, biraq ayırım aymaqlarda lokal noqatlarda radioaktiv elementlerdi QQM den artqanligi anıqlang’an. Bunı Ózbekstan Respublikası Ministrler Kabineti qasindag’I Gidrometrologiya Orayı qadag’alaw etedi. O'zGidromettin’ hár qıylı wálayatlarda “Ekologiyalıq shaqapshalar” ámeldegi bolıp, olarda mudamg’i tu’rde pataslanıw processler gu’zetilip bariladı.
Радиоактив нурланиш хавфлилигини акс эттирувчи ҳалқаро белги



2-§. Radioaktiv pataslaniwdin’ topiraq ózgeshelikleri hám insan salamatlig’ina tásiri
Shet el mámleketlerde radioaktiv pataslanıw jáne onıń tazalaw usılı hámde texnologiyaları boyınsha bir qatar ilimpazlar ilimiy izertlewler alip barg’an. Radioaktiv pataslanıw boyınsha Timofeev N. F., Klechkovskie V. M., Molchanov A. A., Nifontova M. G., Mokronosov A. T. (1968) Obuxova L. M. (1978), Lebedeva A. V., Kulikov N. V. (1979 ), Molchanova I. V., Bochenina N. V. (1979 ), D'yachenko A. P., Tarshis G. I., Nifontova M. G. (1988), Martin L., Nifontova M., M. Aleksaxin, A. S. Belitskiy, A. P. Belousova, Ts. I. Babavnikova, O. V. Voytsexovich, V. V. Gudzenko, V. T. Dubinchuk, A. V. Konoplev, A. V. Lexov, A. Ye. Orlova, V. A. Polyakov, V. M. Proxorov, E. V. Sobotovich, V. I. Ferronskiy, Martin J. (1991), Heglov A. I., Tsvetnova A. B., Rogachevskaya L. M. (2002), Nifontova M. G. (2003), Evropa ilimpazlarınan Adams, M. Albinet, L. Aller, M. Olmer, J. Bear, T. Bennet, A. D. Carter, A. Casas Ponsati, A. Chiappone, M. Civita, T. Fenge, S. S. D. Foster, H. E. LeGrand, B. Marcolongo, R. A. Monkhouse, R. C. Palmer, L. Pretto, B. Rezac, J. M. Subirana Asturias, J. Vrba, A. Zaporozec larning jumısların atap ótiw orınlı bolıp tabıladı. Atap aytqanda Rogachevskaya L. M. (2002) xaliq ara miqiyosidagi radioaktiv pataslanıw mashqalasın sheshiwge jóneltirilgen (RF-PROON RUS/95/004-cifrlı) proektin СhAES aymag’inda Cs radioaktiv elementin torfli, qumli hám batpaq topiraqlarda úyrenip, jer astı suwi arqalı háreketleniwin bahalaw, litologik jag’idayın úyreniw hám jıllar boyınsha ózgeriwin toliq úyrengen.