3-модуль. Gigienasí, hawaníŃ quramí, fizikalíq hám ximiyalíq qásiyetleri

Hawa ıǵallıǵı. Sırtqı ortalıq penen insan organizmi arasında ıssılıq balansın saqlawda bir qatar gigienalıq faktorlar menen bir qatarda hawa ıǵallıǵı kúshil tásir kórsetedi. Hawanıń ıǵallıǵı degende 1 m³ hawadaǵı suw parlarınıń grammlarda ólshenetuǵın muǵdarına aytıladı. Hawa ıǵallıǵınıń tiykarǵı kórsetkishleri:

• 
  Turaqlı temperaturada, anıq waqıttaǵı suw parlarınıń obsolyut muǵdarı ıǵallıq delinedi.
  

- Turaqlı temperaturada 1m³ hawanı toyındırıw ushın sarplanǵan suw parlarınıń muǵdarına maksimal ıǵallıq delinedi.
- Absolyut ıǵallıqtıń maksimal ıǵallıqqa salıstırmalı túrde procentlerde esaplanıwına salıstırmalı ıǵallıq delinedi.
- Absolyut hám maksimal ıǵallıq arasındaǵı ayırmashılıq toyınıw dárejesi delinedi.
Bina ishindegi xanalarda ıǵallıqtıń gigienalıq norması 30-60% ti quraydı. Fizikalıq shınıǵıwlar waqtında bul kórsetkish 30-40% ti quraydı, al temperatura +25^oS bolǵanda 20-25% bolıwı tiyis.


Hawa háreketi. Hawanıń barlıq jerde birdey temperaturada bolmawıbıń sebebi hawa barqulla hárekette boladı. Hawa háreketi eki kórsetkish arqalı, yaǵnıy háwanıń jónelisi hám tezligi menen anıqlanadı. Hawanıń háreket tezligi samal qaysı tárepten esiwine baylanıslı bolıp, jerdiń tárepleri (rumb) menen ólshenedi. Jer tárepleri bas háripler menen belgilenedi: N-arqa, S-qubla,
E-shıǵıs, W-batıs. Bulardıń arasındaǵı rumblar 2 hárip penen belgilenedi. Solay etip bárshe gorizont 8 rubqa bólinedi: arqa shıǵıs, shıǵıs, qubla shıǵıs, qubla, qubla batıs, batıs, arqa batıs, arqa
(3-таблица).
3 -tablica
Baǵdarlanǵan múyeshten rumblarǵa ótiw formulası

Sherekler hám olardıń atamaları	Baǵdarlanǵan múyesh mánisi ^0S	Rumblar	Koordinatalıq ósiw belgileri
			∆X	∆Y
I – NE (Arqa-Shıǵıs)	0-90^0	r1 = α1	+	+
II – SE (Qubla-Shıǵıs)	90-180^0	r2 = 180^0 – α2	-	+
III – SW (Qubla-Batıs)	180-270^0	r3 = α3 - 180^0	-	-
IV – NW (Arqa-Batıs)	270-360^0	r4 = 360^0 –α4	+	-

Sport komplekslerin qurıw ushın hawa háreketi jónelisin esapqa alıw úlken áhmiyetke iye.

Hawa háreketi tezligi. Bul hawa massasınıń waqıt birliginde basıp ótken jolı menen belgilenedi. Bunda aralıq metrde, al waqıt sekund penen ólshenedi. Hawa háreketi tezliginiń gigienalıq áhmiyeti organizmniń ıssılıq balansına óz tásirin tiygizedi. Hawa háreketi tásirinde konvekciya usılında ıssılıq joǵaltıw dárejesine tásir etip (sıwıq hawa tásirinde ıssılıq áste túsedi), parlanıw usılında ıssılıq sarıplanadı. Samaldıń insan organizmine tásiri onıń háreketleniwine tosqınlıq qıladı. Bul jaǵday qosımsha energiya sarplanıwına alıp keledi hám fizikalıq shınıǵıwlar ńatiyjeliligin kemeytedi. Mısalı, kúshli samalǵa qarsı háreketlengende tezlikti 25% ke shekem kemeytiwi múmkin. Bunnan tısqarı kúshli samal dem alıw organlarına tásir etidi, dem alıwdı qıyınlastıradı, onıń ritmine tásir etedi. Dem shıǵarǵanda samal qarsılıǵın jeńiw tiyis boladı. Jaz pasılında hawanıń komfort háreket tezligi 1-4 m/s, ıssı hawada sport penen shuǵıllanıwda 2-3 m/s bolıwı tiyis. Sport zallarında hawa háreket tezliginiń gigienalıq norması 0,5 m/s, gúres, stol tennisi zallarında 0,25 m/s tan aspawı, jabıq júziw basseynlerinde 0,2 m/s, dush xanaları, kiyiniw hám massaj xanalarında 0,15 m/s bolıwı tiyis.
Atmosfera basımı massa hám awırlıqqa iye bolıp, jerdegi hám jer betindegi jaylasqan buyımlarǵa hám tiri organizmlerge belgili dárejede basım kórsetiwi atmosferalıq yamasa barometrlik basım delinedi. Jer betindegi atmosferalıq basım turaqlı emes. Onıń muǵdarı geografiyalıq sharayatqa, jıl máwsimlerine, quyash hám atmosferanıń hár qıylı hádiyseleri menen baylanıslı boladı.
Jerden joqarıǵa kóterilgen sayın atmosfera basımı kemeyip baradı.


Atmosfera basımı normaları. Atmosfera basımınıń gigienalıq norması bir atmosferaǵa teń bolıp, teńiz ústininen, 45^o keńlikte 0^oS temperaturada 760 mm sınap baǵanasına teńlestiriledi. Bunday jaǵdayda atmosfera 1 sm² jerge 1 kg awırlıq penen basım ótkeredi. Atmosfera basımınıń azǵana ózgeriwi den sawlıǵı jaqsı adamlarǵa aytarlıqtay tásir etpeydi, al den sawlıǵı tómen, salamatlıǵında sezilerli ózgerisleri bolǵan adamlarǵa óziniń unamsız tásirin tiygizedi.


Tómen atmosferalıq basım. Joqarıǵa kóterilgende atmosfera basımı kemeyedi sonıń menen bir qatarda kislorodtıń parcial basımı kemeyedi. Kislorodtıń parcial basımı kemeyiwi menen birge gemoglobinniń kislorodqa toyınıwı kemeyedi, insan organizminde kislorod muǵdarı kemeyedi. Ortasha 1,5-3,5 km bálentlikte kislorod muǵdarınıń kemeyiwi, ókpe funkciyası háreketiniń artıwı, júrek funkciyası, eritrotsitlerdiń nátiyjeliligi esabınan qaplanıp ketedi. Eger 4 km den artıq joqarı kóterilgende kislorod keskin kemeyip gipoksiyanıń rawajlanıwına alıp keledi. Tómen atmosferalıq basım tásiri taw keselligi kórinisinde payda boladı: bunda, hawanıń jetispewshiligi nátiyjesinde dem alıw qıyınlasadı, júrek urıwı tezlesedi, teriniń aq túske eniwi, muskullar kúshiniń kemeyiwi, miy aylanıw, júrek aynıwı, qusıw jaǵdayları júz beredi. Taw keselliginiń dáslepki belgileri: oraylıq nerv sisteması funkciyasınıń buzılıwı (eslep qalıw qábilietiniń tómenlewi), háreket analizatorınıń tómenlewi (háreket koordinaciyasınıń buzılıwı).
Tómen atmosferalıq basımına maslasıw processinde organizmde maslasıw reakciyaları payda boladı (eritrocitler sanı artadı, gemoglobin muǵdarı kóbeyedi, oksidleniw processi ózgeredi). Joqarıda kórsetilgen barlıq reakciyalar insannıń tirishilik tárizin normaǵa salıp turadı. Taw keselliginiń aldın alıwdıń tiykarǵı usıllarınan biri taw sharayatında yaki barokamerada shınıǵıwlar alıp barıw bolıp esaplanadı.


Joqarı atmosferalıq basım. Atmosferalıq basım dep basım muǵdarı 760 mm sınap baǵanasınan joqarı bolǵan jaǵdayǵa aytıladı. Bazı bir qánigeliklerde bul tiykarǵı faktor esaplanadı. Mısalı, suw astı kemelerinde atmosfera basımınıń joqarılıǵı sebepli insanda awır júk basıp turǵan sıyaqlı sezim payda boladı. Qulaqlarda awırıw seziniw, dem shıǵarıw qıyınlasadı, júrektıń soǵıwı tezlesedi. Atmosferalıq basım kúsheygende kislorodtıń parcial basımı hám azot muǵdarınıń artıp ketiwi júz beredi. Bul insan organizmine zıyanlı tásir etedi.


Hawa ionizaciyası. Hawanıń quramındaǵı ionizatsiya payda etiwshi elementler tásiri nátiyjesinde gaz molekulası hám atomları óz aldına ionlarǵa bóleklenip ketedi. Nátiyjede jeńil (teris zaryadlanǵan, teris) hám awır (oń zaryadlanǵan, oń) aeroionlar payda boladı. Hawada ionlar muǵdarı turaqlı emes bolıp, waqtı-waqtı menen ózgerip turadı, sebebi ionlardıń payda bolıw processi menen birge ionlardıń joǵalıw processi bolıp ótedi. Oń hám teris ionlar qosılıwı hawada hár qıylı ionlar adsorbciyasın (dem alıw jolları, deneniń ashıq jayları, kiyim-kenshek) keltirip shıǵaradı, bunnan tısqarı jerdegi hár qıylı buyımlarǵa túsip, asılıp turıwshı qurımlar payda etip hawanı pataslaydı (shań, tútin, tuman h.t.b.)
Hawanıń ionizaciyalanıwı organizmniń kópshilik fiziologiyalıq jaǵdaylarına baylanıslı boladı. Jeńil ionlar koncentraciyasınıń azǵana artıwı (3000-5000 1 sm³ hawada) insan salamatlıǵına unamlı tásir etedi. Atmosfera hawasında oń ionlar sanınıń artıp ketiwi nátiujesinde bas awırıw, arterial qan basımınıń kemeyiwine sebep boladı. Aeroionlar tásiri nátiyjesinde teris aeroionlar sanı kóbeyse, organizmniń ulıwma jaǵdayı jaqsılanadı, uyqı normallasadı, ishtey ashıladı, vitaminler hám minerallar almasıwı jaqsılanadı, organizmniń sıwıqqa shıdamlılıǵı hám fizikalıq is qábilieti artadı.
Hawanıń ximiyalıq quramı. Jer júzinde taza atmosfera hawasınıń quramında: kislorod 20,9%, uglekis gazı 0,03%, shań hám mexanikalıq aralaspalar 0,04%, suw parları 0,03%, azot 78%, argon, geliy, kripton hám inert gazlar 1% ti quraydı.
Joqarıda kórsetilgen hawa quramınıń ózgeriwi awıl xajalıq hám óndiris kárxanalarınıń shıǵındıları, avtotransport tútinleri tásirinde pataslanıwı múmkin. Insan nápes shıǵarǵanda hawada kislorod muǵdarı 15% ke kemeyedi, Uglekis gazı muǵdarı 100 ese kóbeyedi.