|
3. Qısqa hám uzaq múddetli adaptaciya
Kislorod hawa quramındaǵı eń áhmiyetli bólegi esaplanıp, organizde oksidleniw hám qaytlarılıw processlerin támiyinlep beredi. Kislorodsiz insan jasay almaydı. Eresek adam bir saatta 12 litr kislorod jutadı. Fizikalıq miynet islegende bul kórsetkish 10 mártege artadı. Atmosferalıq basım normada bolǵanda kislorod qabıl etiw arqalı nápes alıw jaqsılanadı hám medicina tarawında keńnen qollanıladı. Ayrım jaǵdaylarda sportshılardıń is qábilietin asırıw maqsetinde taza kislorodtan dem alıw arnawlı sxema boyınsha ámeliyatta qollanıladı.
Ozon. Kislorodtıń turaqsız izomeri esaplanadı. Ozonnıń ulıwma biologiyalıq áhmiyeti, quyashtıń ultraqısqa tolqınlı ultrafiolet radiaciyası ozon tárepinen tutıp qalınadı. Barlıq tiri organizmlerge bul tolqınlı radiaciya zıyanlı tásirin tiygizedi. Sonıń menen birge uzın tolqınlı infraqızıl radiaciyanı da ózinde tutıp qaladı. Jerdiń ozon qabatı arqalı jerge túsetuǵın radiaciya tutıp qalınıp, jerdiń suwıp ketiwinen saqlaydı. Ultrafiolet nurlar tásirinde ozon bir molekula kislorod hám bir atom kislorodqa bólsheklenedi. Suwdı zıyansızlandırıw maqsetinde ozonnan paydalanıladı, bakteriotsid tásir etedi.
Uglekis gazı. Uglekis gazı adam hám haywanlar organizminde oksidleniw-qaytarılıw processinde, janılǵınıń janıwı nátiyjesinde, organikalıq birikpelerdiń shiriwi nátiyjesinde payda boladı. Atmosferada uglekis gaz muǵdarı 0,03% ten 0,04% ke shekem boladı. Qalalıq jerlerdiń atmosferası hawasında uglekis gazı muǵdarı óndiris tarawı shıǵındıları esabınan 0,045% ke kóbeyiwi múmkin. Turaq jay hám binaları waqtı-waqtı menen samallatıp turılmasa uglekis gazı muǵdarı 0,6% ten 0,8% ke shekem artıwı múmkin. Eresek jastaǵı adamlar dem alǵanda bir saatta ortasha 22 litr uglekis gazın ajıratıp shıǵaradı. Fizikalıq miynet islegende bul kórsetkish 2-3 mártege artadı. Uzaq waqıt 1,0-1,5% li yglekis gazli hawada nápes alıw nátiyjesinde insan ózin jaman sezinedi, egerde hawada uglekis gaz muǵdarı 2,0-2,5% bolsa organizmniń funkcionallıq jaǵdayı keskin ózgeredi. Hawada uglekis gaz muǵdarı 3-4% bolǵanda adam organizminde tómendegi belgiler (bas awırıwı, ulıwma hálsizilk, júrek urıwınıń tezlesiwi, nápes alıwdıń qıyınlasıwı, hawa jetispewi, is qábilettiń páseyiwi) payda boladı. Turaq jaylar, xızmet kórsetiw xanaları, sport zallarında uglekis gazınıń gigienalıq norması 0,1% ti quraydı.
Azot. Atmosfera hawasındaǵı azot insan organizmi ushın indeferent gaz esaplanıp, hawadaǵı gazlardı suyıltıw xızmetin atqaradı. Ádette atmosfera hawasınan dem alıw hám dem shıǵarıw waqıtnda azot muǵdarı birdey boladı. Joqarı atmosferalıq basım sharayatında azottı iyiskelew narkotik tásirge iye boladı.
Monooksid uglerod. Organikalıq birikpelerdiń tolıq janbawı nátiyjesinde karbon oksidi payda boladı. Monooksid uglerodınıń reńi hám iyisi de bolmaydı. Monooksid uglerod konsenraciyası avtrotrapsport háreketine baylanıslı. Monooksid uglerodınıń bir sutkalıq ruxsat etilgen konsenraciyası 1,0 mg/m3 qa teń. Monooksid uglerodı 1 litr hawa quramında 0,125 mg bolǵanda monooksid uglerodınan záhárleniwge alıp keledi.
Atıngúgirt gazı. Oltingugurt oksidi tiykarınan elekr stanciyalarında hám basqa da kárxanalarda otın, kómir jaǵıw nátiyjesinde payda boladı. Xalıq tıǵız jaylasqan qalalarda hawanı pataslawshı tiykarǵı ximiyalıq birikpe bolıp esaplanadı. Atıngúgirt oksidiniń tásiri nátiyjesinde kóriw hám dem alıw organları juqa qabatı zıyanlanadı. Surunkali záharleniw konyuktivit hám joqarı nápes jolları hám bronxlarǵa tásir etedi. Atıngúgirt oksidiniń kontsentratsiyasi 0,002-0,003 mg/l bolǵanda anıq seziledi. Atıngúgirt oksidi ósimliklerge hám iyne japıraqlı tereklerge záhárli tásir kórsetedi.
Hawadaǵı mexanikalıq aralaspalar. Hawa ortalıǵında mexanikalıq aralaspalar tútin, kúye, shań tárizinde kelip qosıladı. Bulardıń hámmesi qosılǵan halda hawa shańı dep ataladı. Hawa shańları topıraqtıń quramına baylanıslı boladı. Hawadaǵı shańlardıń adam organizmine, joqarı nápes jollarına hám kózge tásiri nátiyjesinde hár qıylı keselliklerdiń kelip shıǵıwına sebepshi bolıwı múmkin. Murın arqalı dem alıw nátiyjesinde shańlardıń 40-50% irkip qalınadı. Ókpege túsken shańlardıń bir bólegi alveolalarda shógip, nápes shıǵarıw nátiyjesinde olar sırtqı ortalıqqa shıǵarıp taslanadı. Ókpege túsken diametri 0,3-0,5 mk bolǵan shańlar ókpede tutıp qalınadı. Sonday-aq, submikroskopiyalıq shańlar hawada uzaq waqıt dawamında tutılıp turıladı. Bular gigienalıq jaqtan organizmge unamsız tásir etedi. Shań, qorǵasın, mıshyak, xrom hám záhárli elementler anıq záhárleniw jaǵdayların keltirip shıǵaradı. Bunday jaǵdayda tek ǵana shańdı jutıw arqalı emes, al asqazan ishek traktı hám terige tásir etiw arqalı záhárleniwge alıp keledi.
Hawa mikroorganizmleri. Hawanıń bakteriyalar menen pataslanıwı basqa tábiyiy faktorlar (suw, topıraq) sıyaqlı epidemiologiyalıq jaqtan úlken qáwip tıwdıradı. Hawa ortalıǵında hár qıylı mikroorganizmler ushırasadı: bakteriyalar, viruslar, kógertiwshi bakteriyalar, ashıtqı bakteriyalar.
Hawa ortalıǵında mikroorganizmler tiykarınan topıraq shańları arqalı tarqaladı. Hawada quyash tásirinde mikroblardıń kewip, qurıp ketiwi nátiyjesinde basqa faktorlarǵa qaraǵanda mikroblar tez óledi. Quyashtıń ultrafiolet nurları da mikroblardı joq etedi. Jabıq sport komplekslerinde bakteriyalar menen pataslanıw hám shańlardıń toplanıwı múmkin. Sonlıqtan turaq jaylar hám sport komplekslerinde shańlardan tazalaw bakteriyalarǵa qarsı gúresiwdiń nátiyjeli usılı bolıp esaplanadı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
