3-модуль. Gigienasí, hawaníŃ quramí, fizikalíq hám ximiyalíq qásiyetleri

Temperatura hám ıǵallıq

Hawa ıǵallıǵı degende hár qanday gaz sıyaqlı sınap baǵanasınan mm bálentiligi menen ólshenetuǵın hawadaǵı suw parlarınıń tıǵızlıǵı túsiniledi. Eger suw parlarınıń tıǵızlıǵı normadan artıp ketse, hawa suw parları menen toyınadı; onnan da artıp ketiwi ıǵallıqtıń tuman, jawın yamasa qıraw kórinisine aylanıwına alıp keledi. Hár qanday hawa temeperaturası belgili dárejede suw parları menen toyınǵan boladı. Temperatura qansha joqarı bolsa hawada suw parları sonshelli kóp muǵdarda saqlanadı.
Fiziologiyalıq jaqtan organizm sırtqı ortalıqtıń joqarı temperaturasına zat almasıw procesiniń páseyiw jolı menen, sonday-aq terlew arqalı maslasadı, bul óz gezeginde ajıralıp shıqqan terdiń teri qatlamında teńdey bólistiriliwine hám parlanıwına sebep boladı.
Hawa temperaturasınıń ıssılıq almasıwına tásiri onıń eń baslı gigienalıq áhmiyeti esaplanadı. Joqarı temperatura organizmnen ıssılıq ajıralıp shıǵıwın shekleytuǵın bolsa, al tómen temperatura onı kúsheytedi. Oraylıq nerv sisteması arqalı basqarıp barılıwshı termoregulyator mexanizmleriniń rawajlanǵanlıǵı sebepli insan hár qıylı temperaturaǵa kónligiw hám optimal temperaturadan artıq temperaturaǵa da bir múddet beyimlesiwi múmkin.
Hawa temperaturası – bul qorshaǵan ortalıqtıń insan organizmine barqulla tásir etiwshi fizikalıq faktor bolıp esaplanadı. Quyash jerdegi ıssılıqtıń deregi bolıp xızmet etedi. Quyash nurları dáslep jerge jetip kelip ıssılıq energiyasına aylanıwshı jaqtılıq nurları esabınan payda boladı. Atmosfera derlik ıssılıq nurları hám topıraq arqalı ısıtıladı. Sonlıqtan jerdiń tómengi hawa qatlamı (traposfera) temperaturası joqarı qatlamlar temperaturasınan ıssıraq boladı. Jerden uzaqlasıw arqalı ıssılıq hár júz metrde 0,5 gradusqa páseyip baradı.
Hawa temperaturası quyash energiyası kólemine (sutkalıq hám jıllıq) tikkeley baylanıslı bolıp, territoriyalardıń jaylasqan keńligi, teńiz betinen bálent-pásligi, teńiz hám okeanlardan uzaq yaki jaqınlıǵı, ósimlikler dúnyasına baylanıslı boladı.
Hawa temperaturası sutkalıq hám jıllıq ózgerip turadı. Mısalı, temperaturanıń eń tómen kórsetkishi kún batqannan soń, al eń joqarı kórsetkishi túski payıtlarda saat 13:00 den
15:00 aralıǵına tuwra keledi.