|
Joba:
Kirisiw
Tiykarģi bòlim
Urbanizatsiya haqqında tùsinik
Urbanizatsiya procesiniń global hám regional tárepleri
Ózbekstan aymaǵında urbanizatsiya dárejesi rawajlanıwı
Urbanizatsiya procesiń unamsız tàrepleri
Juwmaqlawshi bòlim
Paydalanilģan àdebiyatlar
Kirisiw
Urbanizatsiya uzaq hám keń process. Bul migratsiya processleri, jer basqarıwı natiyjeliligi, qala joybarlaw, qala infrastrukturasin rawajlandırıw hám turaq-jay qurılısı máselelerin óz ishine alǵan bir qatar máseleler hám háreketler bolıp, qala xalqınıń ósiwi menen birge keledi.
Urbanizatsiyaniń tiykarǵı maqseti qala hám qala aglomeratsiyalariniń kompleks rawajlanıwı esabına turaqlı ekonomikalıq ósiwdi támiyinlew hám xalıq párawanlıǵın asırıwdan ibarat bolıp, olar miynet hám investitsiya resurslarına ózine tartatuǵın boladı. Urbanizatsiya procesi, sonıń menen birge, iri qalalar átirapındaǵı jasalma joldas qalalar tarmaǵın keńeytiw hám urbanizatsiya rawajlanıwınıń zárúrli tárepi bolǵan ayırım qalalardıń birlesiwi menen birge keledi, bul bolsa óz gezeginde tutınıw tovarları islep shıǵarıw hám xizmet kórsetiw boyınsha iri hám iri qalalardı túsiriw, sonıń menen birge, turaq-jaylardı jaylastırıw hám avtomobil trafigin optimallastırıw imkaniyatın beredi.
Urbanizatsiyaniń jedel rawajlanıwı jer maydanında ekologiyalıq jaǵdaydıń quramalılasıwına tásir kórsetip atır. Urbanizatsiya sebepli qalalarda grunt, relyef, topıraq, jer astı suwi, atmosfera hawası, ósimlik qatlami, haywanat dúnyası, hátte klimatta ózgeredi. Sol sebepli qalalarda tekǵana temperatura, salıstırmalı ıǵallıq, quyash radiatsiyası, bálki, jerdiń ıssılıq, gravitatsiya, elektr hám de magnit maydanları ózgesheligi de sezilerli dárejede ózgeredi.
Tiykarģi bòlim
2.1. Urbanizatsiya haqqında tùsinik
Urbanizatsiya (frans. Urbanisation, ing. Urbanization, lot. Urbanus — qalaǵa tiyisli, urbs — qala ) — jámiyet turmısında qalalar roliniń artıp barıwı ; óndiriwshi kúshlerdiń jaylasıwı, xalıqtıń social, demografik quramı, turmıs tárizi hám mádeniyatındaǵı ózgerisler menen baylanıslı. Urbanizatsiya procesiniń rawajlanıwı qalalardıń ósiwi hám qala xalqiniń qáliplesiwi, qala xalqınıń tábiyiy ósiwi, qala átirapı aymaqlarınıń basqarıw tárepten qalaǵa qosılıp barıwı, awıl xalıq mákan-jaylarınıń qala mártebesin alıwı menen baylanıslı. Qalalardıń ósiwinde qala átirapı zonalarında qala turmıs táriziniń qáliplesip barıwı, yaǵnıy ol procesiniń kusheytiwi de áhmiyetli bolıp tabıladı. Úlken qala átirapında kishi qalalar payda bolıp, úlken qalalarǵa qosılıp baradı hám qalalar aglomeratsiyasi (xalıqtıń topar bolıp jaylasıwıniń eń rawajlanģan formalarınan biri) payda boladı. Rawajlanǵan mámleketlerde aglomeratsiya procesi háwij alǵan, bólek aglomeratsiyalardiń qosılıp ketiwi nátiyjesinde megapolislar juzege kelip atır.
Urbanizatsiyaniń tiykarǵı kórsetkishi qalalar sanınıń ósiwi hám jámi xalıq quramında qala xalqı úlesiniń artıp barıwı bolıp tabıladı. 20 -ásirdiń aqırı hám 21-ásir baslarında dúnyada qala turmıs táriziniń awıllıq jaylarına tarqalıwı, urbanizatsiya procesi gúzetilip atır. Bul bolsa qala xalqı úlesiniń artıp barıwına alıp kelmekte. 1950-jıl dúnya xalqınıń 28, 9% qalalarda jasaǵan. 1960 -jıl bul kórsetkish 33, 9% ni, 1970-jıl 37, 4%, 1980-jıl 41, 1%, 1990 -jıl 45, 8% hám 2000-jıl 51, 2% ni quradı. Qala xalqınıń úlesi rawajlanǵan mámleketlerde jùda joqarı (2000-jılda AQSH, Ullı Britaniya, Yaponiya, Shvetsiyada 75% hám Germaniyada 94%, Rossiyada 73% bolǵan ). Aziya hám Afrika daǵı rawajlanıp atırǵan mámleketlerde Urbanizatsiya procesi dúnyanıń ortasha kórsetkishinen àdewir tómen edi. 2000-jılda qala xalqınıń úlesi Afganistan hám Efiopiyada 11 — 14% ni, Miyer hám Turkiyada 45% ni quradı. Dúnya xalqınıń sanı XVII ásir ortalarına kelip 0, 5 mlrd.qa jetken, XIX ásir ortalarında derlik 200 jıldan keyin 1 mlrd.ti quradı. Ulıwma, dúnya xalqı sanı 1 mlrd. bolıwına 1000000 jıl kerek bolǵan bolsa, 2 mlrd. ushın 80 jıl, 3 mlrd.qa 30 jıl, 4 mlrd.qa 15 jıl, 5 hám 6 mlrd. bolıwına 12-13 jıl jetkilikli etdi. Házirgi dáwirdiń qásiyetlerinen biri urbanizatsiya procesiniń jedellesiwi esaplanadı. Dúnya boyınsha urbanizatsiya dárejesi túrlishe, mısalı, Evropada -73%, Arqa Amerikada 75 procent, Rossiyada 74 procent. Ulıwma dúnya boyınsha urbanizatsiya dárejesi ortasha 55 procent quraydı. Qala ayriqsha dúnya, ol arnawlı qala ortalıǵın payda etedi. Qala ortalıǵı jáne onıń tariyxıy rawajlanıwı tiykarǵı strukturalıq bólimleri hám olarǵa tásir etiwshi faktorlardı uyreniwshi jańa bilim tarawı urbanizatsiya yamasa qala ekologiyası dep ataladı.
Jáhánda XX ásir basında xalqınıń sanı 100 mińnan aslam 150 dana qala bar bolıp, olarǵa xalıqtıń tek 5 procenti tuwrı kelgen. Bunday qalalardıń muǵdarı 90 – jillardiń basında 2,5 mıńdı quradı, 2012-jılda bolsa 4, 0 mıńnan ótip ketti. Olarǵa tiyisli tárzde jámi xalıqtıń 1/3 hám 2/5 bólegi tuwrı keldi. Úlken qalalar ishinde xalqınıń sanı 1mln. nan artıq bolǵan iri hám júdá iri qalalardı bólek ajıratıw qabıl etilgen. XX ásir basında bunday qalalar sanı 10 bolsa, 80-jıllardıń basında 200 den 2012-jılda bolsa 450 den asıp ketti. Usı qalalar ishinde «super qala»lar (xalqınıń sanı 5 mln. adamnan artıq ) muǵdarı 90 -jıllarda 30, 2012-jılda bolsa 55 ti quradı. Házirgi waqıtta bul qalalarda 0, 6 mlrd. adam yamasa jer sharı xalqınıń 10 procentinen artıq bólegi jasap atır.
Urbanizatsiyaniń kúsheyiwi, ásirese, Afrika hám Latin Amerikası mámleketlerinde gúzetilip atır. Urbanizatsiya sebepli iri qalalar sanı artıp barıp atır. 1900 jılda xalqı sanı 100 mińnan aslam qalalar 300 ge jaqın bolǵan, 1950 jılda -950, 1980 jılda – 2370 ģa jetti. “Millioner qalalar” sanı bul jıllarda 10 nan 250 ge arttı. Dúnya xalqınıń 15 procentke jaqın bólegi —millioner qalalar” da sáwlelengen. Urbanizatsiyaniń jedel rawajlanıwı jer maydanında ekologiyalıq jaǵdaydıń quramalılasıwına tásir kórsetip atır. Urbanizatsiya sebepli qalalarda grunt, relyef, topıraq, jer astı suwi, atmosfera hawası, ósimlik oramı, haywanot dúnyası, hátte klimatta ózgeredi.
Zamanagóy urbanizatsiyaģa tán úshinshi tárepi qalalar aymaǵınıń keskin keńeyip, jayilip ketiwi menen baylanısqan. Qalalar aglomeratsiyalarin tiykarģi wazıypasın ádetde paytaxtlar, basqa zárúrli sanaat orayları hám iri teńiz portları orınlap atır. Júdá iri qalalar aglomeratsiyalari Tokıo, Boston-Vashington, Chikago-Potsburg, Reyn dáryasınıń orta aǵımındaǵı qalalar átirapında, London-Liverpul, San-Diego, San-Fransisko, Mexiko, San-Paulo, Nyu-York hám Kolkata qalaları átirapında qáliplesken. Solardiń hár birinde 12, 5 mln. nan 55 mln.ģa shekem xalıq jasaydi. Urbanizatsiyalasqan rayonlar hám zonalar, megapolislar ishinde Júzimaydo, Bosvash Sansan, Chpits megaloposlari bòlek orın iyeleydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
