Joba: Kirisiw Tiykarģi bòlim

2.3. Ózbekstan aymaǵında urbanizatsiya dárejesi rawajlanıwı
Urbanizatsiya procesiniń O'zbekstandaģi jaǵdayı XX ásirdiń ekinshi yarımında derlik kem ózgerdi. Urbanizatsiyaniń ulıwma dárejesi jańa asrgeshe bolǵan dáwirde 36,5-37,5 procent arasinda saqlanıp qaldı. O'zbekiston Respublikası ministrler Mekemesiniń 2009 -jıldaǵı 66 -san sheshimine qaray respublikada qatar awıl puqaraları jıyınları hám úlken awıllar qalashalar qatarına ótkerildi. Bunıń nátiyjesinde qalashalar sanı 113 ten 1085 danege jetkizildi yamasa 972 ģa kóbeytirildi. Urbanizatsiya dárejesi 2009 - jılda 51,6 protsentti quradı. Keyinirek bul kórsetkish qısqarip 2017-jılda 50,6 procentke túsip qaldi. Bir qaraǵanda O'zbekstanda urbanizatsiya dárejesi talap dárejesine jetkenday bolıp kòrinedi. Biz urbanizatsiyaģa bergen tariypimizdiń birinshi bóleginde qalalar sanı hám qala xalqınıń ósiwi dep aytıp ótken edik. Xaqiqatan da sonday bolıp atır, biraq buniń ekinshi bólegi orınlanǵanı joq. Qala xalqınıń úlesi 50, 6 procentke jetken sonda da, 972 xalıq punkti qalashalar sanın 1085 ģa jetiwin támiyinlegen sonda da, xalıq punktleriniń ishinde bir de «urbanizatsiyaģa baslawshi» qala payda bolmadi. Jańa xalıq punktleriniń barlıǵı qalashalar qatarına qosıldı. Qalalar sanı bolsa sherek ásir aldın qansha bolsa, solayinsha (119 ) qaldı.
Urbanizatsiya adamlar ortasında baylanıs ornatiw ushın qolay esaplanǵan turmıs turmıs tárizin qáliplestiredi, ' kásiplik jónelisti ózgertiredi, xalıqtıń social iskerligin keskin asıradı. O'zbekstanda urbanizatsiya procesiniń házirgi jaǵdayın jànede O'zbekiston Respublikası Prezidentiniń 2019 -jıl 10 -yanvar daǵı «Urbanizatsiya processlerin tupten jetilistiriw ilajları tuwrısında»gi PF-5623-san pármanı jurtımızdaǵı urbanizatsiya processleriniń tiykarǵı baǵdarların belgilep berdi. Pármanda mámlekette urbanizatsiya processleriniń birinshi jònelisi retinde ulıwma jańa turaq-jay siyasatın ámelge asırıw, sonday-aq, kem hám orta tabıslı shańaraqlar ushın arzanlastırılgan turar jaylardi qurıwǵa jóneltirilgen investitsiyalardi qollab-quwatlaw belgilendi. Pármannıń jàne bir zárúrli tárepi, aqırǵı jıllarda awıllıq jaylarda jasap atırǵan xalıqtıń qalalarǵa kóshiwine bolģan basqarıw tosıqlari saplastırıwǵa qaratılǵanlıǵı bolıp tabıladı. Pármanda mámleketimizde urbanizatsiya procesi rawajlanıwın támiyinlew menen baylanıslı máselelerdiń derlik barlıǵı óziniń sheshimin tabıp atır.
Usınıń menen birge qalalardiń aymaqlıq islengenligi, aymaqlıq quramı olardiń nátiyjeli iskerlik kòrsetiwin kóp tàrepten belgilep beredi. Qalalar sanınıń kóbeyip, urbanizatsiya procesiniń tereńlesiwi olardiń ishinde úlken hám iri qalalar sanı hám úlesiniń ósiwi menen baylanisli. Bunday qalalar urbanizatsiya procesi rawajlanıwın belgilep beriwi menen birge átirap -ortalıqtıń sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıwda «o'siw polyusi» wazıypasın da atqaradı. Bul orında iri rus alımı G. M. Lapponing tómendegi sózleri orınlı bolıp tabıladı: «Qalalar taptıń ekonomikalıq karkası, xalıq punktleri sistemasında baslıq, komandir bolip xızmet etedi. Eń áhmiyetlisi jalǵız qala emes, bálki qala aglomeratsiyalariniń átirap - ortalıq penen óz-ara baylanıslılıǵı onıń atqarap atırǵan wazıypaların da, ol jaǵdayda jasap atırǵan adamlardiń júriw-turıwına da kútá úlken tásir kórsetedi. Eger ol «urbanizatsiyaģa baslawshi» esaplansa, tásir natiyjeliligi jàne de asadı, kúsheyedi. Sebebi ol jaǵdayda mámleket ekonomikalıq potencialınıń úlken bólegi tóplanǵanlıǵı sebepli, onı «rawajlanıw polisi» dep te ataw múmkin. Bir qaraǵanda paytaxt regionina tán kórsetkishler onsha úlken emes sıyaqlı boladi. Tiykarınan urbanizatsiya processinde muǵdar emes, bálki sapa, jàne de anıqlaw etip aytqanda «qala turmıs tárizi»ni alip keliwshi úlken hám iri qalalardiń bar ekenligi sheshiwshi áhmiyetke iye boladı. Bunday qalalar bolsa Tashkent regioninda juda kóp. Usı jaǵday joqarıda aytıp ótken pikirlerimizni jàne bir màrte tastıyıqlaydı.
Urbanizatsiya agentligi tárepinen islep shıǵılǵan hám 2019 -jıldıń 13-avgust kúni qabıl etilgen “Awıl xojalıǵına qaratilmaģan jer uchastkaların menshiklestiriw tuwrısında”ģi O'zbekstan Respublikası nızamınıń zárúrli áhmiyetke iye. Bul nızamnıń maqseti jeke menshik institutın rawajlandırıw, awıl xojalıǵına qaratilmaģan jer uchastkaların puqaralıq mámilesine kirgiziw, puqaralar hám isbilermenlik subektleriniń investitsion múmkinshiliklerin keńeytiwge qaratılǵan. Agentlik 120 ta qala, 1070 qala tipindegi posyolka hám 11 mıń awıl xalıq punkti tábiyiy-ekonomikalıq potencialın anıqlaw, sistemalı urbanizatsiya procesi ámelge asırılıwın, jańa sanaat kárxanalarınıń social hám islep shıǵarıw infrastrukturasi obiektleri menen kompleks jaylastırıwdı esapqa alǵan halda orta múddetli dáwirde joldas -qalalarǵa aylantırilatuǵın xalıq punktleri dizimin qáliplestiriw maqsetinde ótkerildi.
O'zbekstan Respublikasında 2030 -jılǵa shekem urbanizatsiyani rawajlandırıw konsepsiyasınıń tiykarǵı maqseti qalalar hám qala aglomeratsiyalarin kompleks rawajlandırıw esabına turaqlı ekonomikalıq ósiw hám xalıq párawanlıǵın támiyinlew bolıp tabıladı. Búgingi kúnde respublika boyınsha ishimlik suwı támiynatı 64,4 procent, kanalizaciya sisteması 17 procent, qalalarda ıssı suw támiynatı 25 procent hám qizdırıw sisteması 20 protsentti quraydı. Konsepsivada social, injenerlik-kommunikaciyaları, jol- transport infrastukturasin rawajlandırıw, qala xalqın oraylasqan suw hám gaz menen támiyinlewdi 90 procentke, kanalizaciya sistemasın 68, 9 procentke, jan basına ortasha turaq-jay menen támiyinlengenlikti házirgi jol qóyılıp atırǵan sanitar normalardaǵı 16 metr kvadrattan 20 metr kvadratqa, xalıqtı joqarı tálim menen tàmiyinlewdi 50 procentke jetkiziw sıyaqlı kórsetkishler menen toldırılǵan ulıwma jańa turaq-jay siyasatın ámelge asırıw názerde tutılǵan.
Urbanizatsiyaniń ulıwma kórsetkishi menen mámleket ekonomikasınıń rawajlanǵanlıq dárejesi jáne onıń strukturalıq dúzilisi arasında málim baylanıslılıq bar. Mısalı, eger urbanizatsiya koefficiyenti shama menen 70-75 hám odan artıq bolsa, ol túrde mámleket sanaat tárepten joqarı dárejede rawajlanǵan industrial mámleket esaplanadı. 50-70 % -bul da rawajlanǵan, milliy ekonomikası industrial -agrar, 30 -50 % -rawajlanıp atırǵan agrar -industrial hám 30 % ten tómen bolsa, tómen rawajlanǵan agrar mámleket jaǵdayında boladı.
Biraq, usi nárseni ayrıqsha atap ótiw kerek, urbanizatsiyaniń joqarıdaǵı kórsetkishi hámme waqıt hám hámme orınlarda da real aymaqlıq -ekonomikalıq jaǵdaynı sáwlelendirmeydi. Mısalı, Rossiya Federatsiyasining Chukotka úlkesinde yamasa Kamchatka, Magadan wálayatlarında, ózimizdiń Qaraqalpaqstanda urbanizatsiya kórsetkishi salıstırǵanda joqarı. Biraq, bul aymaqlar ekonomikalıq tárepten onsha rawajlanbaǵan.
Ózbekstan menen Turkmenistandı alaylıq, urbanizatsiyaniń demografik kórsetkishi Turkmenistanda bizdikinen kóre àdewir joqarı, negizinde, ekonomikada bunday juwmaq shıǵarıw nadurıs bolar edi.
Sonday eken, ol yamasa bul mámleket urbanizatsiya dárejesin basqa mámleket menen salıstırģanda tómendegilerge itibar beriw kerek:
-qala shólkemlestiriw kriteryaları (mısalı, Turkmenistanda onıń ushın 5 mıń xalıq kerek, Ózbekstanda – 7 mıń);
-qalalardıń ulıwma sanı hám tıǵızlıǵı ;
-iri qalalardıń bar ekenligi;
-qala aglomeratsiyalariniń rawajlanǵanlıǵı ;
-awıl -qala hám mayatnik siyaqli migratsiya;
-xalıqtıń bántlik dárejesi hám quramı ;
-awıllıq jaylar urbanizatsiyasi, awıllıqlarda qalashasına jasaw táriziniń bar ekenligi hám t.b.
Joqarıdaǵılar urbanizatsiyaning qanshelli quramalı sociallıq-ekonomikalıq hádiyse ekenliginen dárek beredi.
Álbette, urbanizatsiya-bul ob’ektiv hám ulıwma alģanda unamlı process. Biraq, onıń unamsız tárepleri de joq emes. Mısalı, ekologiyalıq hám sotsial mashqalalardıń keskinlesiwi házirgi zaman urbanizatsiyasiniń eń kózge kórinetuǵın unamsız “joldaslari”.
Orta Aziya hám Ózbekstandaǵı urbanizatsiya shıǵısliq ózgeshelikke iye. Sonlıqtan, bul jerde urbanizatsiya kórsetkishin jaqın keleshekte 70-80 % bolıwın oyda sawlelendiriw qıyın hám bunday hesh bolmaydı da. Sebebi, bizde qalalar rawajlaniwi awıl xojalıǵı menen áyyemginen dástúriy túrde baylanıslı.
Àsirese, bunday mámleketlerde awıl urbanizatsiyasi da úlken áhmiyetke iye. Buniń ústine, respublikamız administraciyası awıllıq jaylarda sociallıq-ekonomikalıq túpkilikli ózgerislerdi ámelge asırıw, awıl industriyası hám infrastrukturasina saldamlı itibar qaratpaqta, bul da urbanizatsiyani ishkten rawajlanıwına belgi beredi.
Urbanizatsiya – bul quramalı sociallıq-ekonomikalıq, demografik hám geografiyalıq process bolıp, bul process ushın dúnyada yamasa arnawlı bir mámlekette qalalardıń hám qala xalqı sanınıń asıp barıwı zárúrli orın tutadı. Urbanizatsiya jámiyet rawajlanıwında qalalar poziciyasiniń asıp barıwı, xalıq hám islep shıǵarıw kúshleriniń jaylasıwı daǵı ósiw kórsetkishleri, insanlar jasaw táriziniń, pán hám mádeniyat rawajlanıwı sıyaqlı ayrıqshalıqlar menen xarakterlenedi. Mámlekettiń urbanizatsiyalasqanliq dárejesi ulıwma xalıq quramında qalalarda jasap atırǵan xalıq muǵdarınıń úlesi menen bahalanadı. Qalalardıń rawajlanıwı bolsa jámiyet ekonomikalıq jáne social tarawlardıń da rawajlanıwında hám de adamlardıń turmıs dárejesi hám turmıs tárizin jaqsılawǵa xizmet etiwi menen xarakterlenedi. Túrli mámleketlerde qalalardıń rawajlaniwi, urbanizatsiya procesiniń rawajlanıwı islep shıǵarıw, ekonomika, finans, transport, infrastruktura hám basqa tarawlardıń óz-ara baylanıslılıǵı nátiyjesinde de júzege keledi. Biziń aymaǵımızda bolsa qalalar dıyxanshılıq, ónermentshilik, sawda hám sol sıyaqlı milliy dástúrler negizinde rawajlanıp kelgen. Xalıqtıń kóbirek áne sol tarawlarda bánt bolıwı, tavar islep shıǵarıw muǵdarınıń hám de kóleminiń asıp barıwı qalalasiw procesiniń júzege keliwine hám rawajlanıwına say bolıp xızmet etkenligi tariyxıy dereklerden málim.
Házirgi kúnde dúnya kóleminde bolip atırǵan demografik processler hám olardıń urbanizatsiyalasiw procesi, qala hám awıl xalqı dinamikası, qalalardıń ósiw pátlerine tásiri aktual máselelerden biri bolıp, kóplegen qánigelerdiń itibarın ózine tartıp atır. Aytip òtiw kerek, Birlesken Milletler Shólkeminiń usı máseleler menen arnawlı shuǵıllanatuǵın xalıqaraliq fondı (UNFPA) bar bolıp, bul fond tárepinen dúnyanıń kóplegen mámleketlerinde xalıq penen baylanıslı máseleler úyrenilinip kelinip atır. Usı shólkemniń 2005 jıldaǵı maǵlıwmatlarına kóre, dúnya xalqınıń 47 % i qalalarda jasap atırǵan bolıp, qánigelerdiń shamalarına qaraǵanda, 2030 jılǵa kelip bul kórsetkish 60 % ke jetiwi múmkin. Biraq, urbanizatsiyalasiw dárejesi dúnya kóleminde birdey emes, yaǵnıy bul kórsetkish rawajlanǵan mámleketlerde 76 % bolsa, rawajlanıp atırǵan mámleketlerde 41 % ni quraydı. Urbanizatsiya dárejesiniń joqarılıǵı qalalar sanı hám olarda jasawshı xalıqtıń kóp-azliģi menen belgilenip, social rawajlanıw, mádeniyat, pán, kórkem óner sıyaqlı tarawlardaǵı jaǵday hám ózgerislerdi ańlatadı.
Urbanizatsiya processleriniń payda bolıwına qalalarda sanaattıń ósiwi, qalalardıń jámiyet turmısında materiallıq hám siyasiy roliniń asıwı, aymaqlıq miynet bólistiriwiniń kusheytiwi sebep boldı. Tómendegilerdi urbanizatsiya processleriniń faktorları retinde kórsetiwimiz múmkin:
a) qala xalqınıń tábiyiy ósiwi;
v) awıldaǵı xalıq jasaytuǵınlıq regionlarda qalalardıń dóretiliwi ;
s) qala átirapında jańa xalıq jasaytuǵın jaylardıń payda bolıwı ;
d) awıl xalqınıń qalaǵa migratsiyasi.
Urbanizatsiyaniń házirde tiykarǵı qásiyetleri birinshiden, awıl xalqınıń qalalarǵa kóshiwinde, ekinshiden, xalıqtıń kóbirek iri qalalarda toplanıwında, úshinshiden, mayatnik siyaqli migratsiyaniń ósiwinde, tórtinshiden, qala megapolislariniń payda bolıwında kórinetuǵın bolıp atır.
Insaniyat óz tariyxınıń kóp bólegin awıllarda, agrar miynet etip ótkerdi. Biraq insaniyattıń házirgi tariyxında qalalar, qalalasiw processleri kúsheyip kettiki, bul process óz gezeginde sociallıq-ekonomikalıq mashqalalardi keltirip shıǵarıp atır. Sol sebepli urbanizatsiya máseleleri túrli qánigeler tárepinen úyrenip kelinip atır.
Jer júzinde eń áyyemgi qala Rim bolǵan. 1800 jılda Pekin millioner qala boldı. Keyinirek bolsa Nyu-York hám London qalaları da bul dizimnen jay aldılar. XIX ásirdiń baslarında tek ǵana 4 % dúnya xalqıǵana qalalarda jasadı. Urbanizatsiya processleriniń kusheytiwine sanaattıń ósiwi tiykar boladi.
Urbanizatsiya tek ǵana qala hám qalashalardıń ulıwma sanı menen emes, bálki kóbirek qalalar aglomeratsiyasiniń rawajlanǵanlıǵı menen belgilenedi. Ózbekstanda 2005 jıl maǵlıwmatına kóre 17 iri qala bar. Olar arasında Tashkent qalası keskin ajralıp turadı. Xalqınıń sanı 2128 mińnan aslam bolǵan paytaxt qalanıń respublika daǵı urbanizatsiya procesine bolǵan tásiri jùda úlken. Sol tárzde Ózbekstanda urbanizatsiya procesi Tashkent qalası, úlken hám orta qalalarǵa baylanıslı halda ámelge asıp atır. Iri qalalar negizinde qalalardıń quramalı aymaqlıq sisteması -qala aglomeratsiyalari payda bolǵan bolıp, olar urbanizatsiya rawajlanıwınıń zárúrli kórsetkishi retinde xızmet etedi. Mısalı, Tashkent aglomeratsiyasi 30 ǵa jaqın qala hám qalashalardı birlestiredi. Sonıń menen birge, Ferǵana -Marg’ilon, Samarqand, Namangan, Buxara, Andijan hám basqa aglomeratsiyalar da rawajlanıp barıp atır.
Ózbekstanda urbanizatsiyaniń ulıwma kórsetkishi 1984 jıllarda 42 % ten artıqlaw edi. Keyingi waqıtta urbanizatsiya kólemine qala xalqınıń tábiyiy ósiw dárejesiniń azayıp barıwı da tásir etpekte. Urbanizatsiya dárejesiniń qısqarib barıwına awıl xalqınıń qalalıqlarǵa salıstırǵanda tezirek kóbeyiwi, qalalarda (ásirese, sanaat oraylarında ) sırtqı migratsiyaning kusheytiwi, jańa qalalardıń payda bolmawina sebep boldı. Biraq awıllıq jaylar daǵı sociallıq-ekonomikalıq reformalar, infrastruktura hám sanaat kárxanaları, dem alıw mákanlarınıń dúziliwi, awıl xojalıǵına tiyisli bolmaǵan ekonomikalıq tarmaqlarda isbilermenliktiń rawajlanıp barıwı urbanizatsiyanń haqıyqıy jaǵdayın ańlatpalap beredi. Usı ózgerisler hám de qalalar rawajlanıwı tiykarında Ózbekstanda jaqın jıllarda urbanizatsiya ulıwma kórsetkishiniń qısqarib barıwı toqtap, óse baslaydı.
Ǵárezsizlik jıllarında urbanizatsiya dárejesi respublika jáne onıń barlıq wálayatlarında azayıp bardı. Tek Jizzaq hám Surxondaryo wálayatlarında qala xalqınıń úlesi azmaz kóterildi.
1991-2005 jıllarda Ózbekstanda qala xalqınıń úlesi 40, 4 % ten 36, 2 % ke túsip qaldı. Urbanizatsiya dárejesi Tashkent wálayatında 4,1 % ke, Samarqand wálayatında 3, 8 % ga, Xorezm wálayatında 3, 7 % ga hám Buxara wálayatında 3, 5 % ga kemeydi. Keyingi 15 jıllıqta Ózbekstan wálayatları boyınsha qala xalqınıń ósiwinde sezilerli dárejede uyqaspawshılıq baqlanadı. Mısalı, 1991-2005 jıllarda Ózbekstan qala xalqınıń ortasha jıllıq ósiw páti 0, 9 % bolǵanı halda Surxondaryoda bul kórsetkish 3, 2 % ni, Jizzaqta 2, 8 % ni, Qashqadáryada 2, 4 % ni, Namanganda 2, 3 % ni, Tashkent wálayatında 0, 2 % ni, Sirdaryo 0, 6 % ni, Buxarada 0, 7 % ni, Xorezmde bolsa 0, 8 % ni quradı.
Usi nárseni ayrıqsha atap ótiw kerek, paytaxt Tashkent qalası xalqı keyingi 10 jıllıqta kóbeymedi, onıń sanı 2, 1 mln. Kisi átirapında teń salmaqlılıqlastı.
Ózbekstan qala xalqı onıń aymaǵı boylap júdá tegis emes jaylasqan bolıp, buǵan tiykarlanıp sanaat kárxanalarınıń, islep shıǵarıw jáne social infrastukturasin jaylasıw ózgesheligi baslawshı bolıp tabıladı, sebebi birlespe dáwirinde sanaat kárxanaları tiykarlanıp iri qalalarda hám paydalı qazilmalarni qazib alıp hám qayta isleytuǵın regionlarda jaylastırılǵan.