Joba: Kirisiw Tiykarģi bòlim

Urbanizatsiya sebepleri
Jáhán urbanizatsiyasi jaqın átiraptaǵı awıl xalqınıń awıl xalqınıń awıl xalqınıń awıl yamasa materiallıq máselelerindegi iri qalalarǵa barǵan sayın kóbirek sheshilip beriliwine alıp keldi. Házirgi kúnde urbanizatsiya ushın tómendegi sebepler bar:

• 
  Rawajlanıw sanaat islep shıǵarıw (ulken qalalarda).
  
• 
  Artıqsha jumısshı kúshleri.
  
• 
  Awıllarǵa salıstırǵanda iri qalalarda jáne de qolay jasaw sharayatları.
  
• 
  Keń qala átirapı zonaların qáliplestiriw.
  

Ǵárezsizlik jıllarında Ózbekstanda qalalar rawajlanıwı boyınsha arnawlı bir jumıslar ámelge asırıldı. Qala xalqınıń úlesi 1991-jıldaǵı 40, 3 procent ornına 2018-jılǵa kelip 50, 6 procentke o’sdi. Bunday ósiw pátlerine tiykarlanıp basqarıw ózgerisler, yaǵnıy 2009 -jılda mıńǵa jaqın awıl xalıq punktleriniń qala posyolkalarģa aylantırılıwı esabına erisildi. Usınıń menen birge, urbanizatsiya processlerinde qatar kelispewshilikler gúzetilip atır - urbanizatsiya dárejesi boyınsha mámleketimizdiń jáhánda tutqan ornı tómen. BMT xalıq aralıq reyting kórsetkishleri boyınsha Ózbekstan 2018-jılda bul jóneliste 233 mámleket arasında 155-orındı iyeledi. Negizinde, bul tarawda dúnyadaǵı ortasha kórsetkish 55, 3 procent bolıp, ol Rossiyada 74, 4 protsentti, Turkiyada 75, 1 protsentti, Kazaxstanda 57, 4 protsentti, Turkmenistanda 51, 6 protsentti quraydı ;- aqırǵı 10 jıl dawamında (2009 -2018-j.) mámleketimizde urbanizatsiya dárejesi 51, 7 procentten 50, 6 procentke kemeydi. Xorezm (33, 3%), Surxondaryo (35, 5%), Buxara (37, 4%) hám Samarqand (37, 4%) wálayatlarında urbanizatsiya dárejesi ásirese tómen;
- 2012-jıldan házirge shekem qalalar sanı ózgermedi (119 ) hám olarda 10, 1 mln. adam jasadi. Mámleket qalalar tarmaǵınıń tiykarın kishi qalalar (jámi qalalar quramındaǵı úlesi 68, 4 procent) quraydı hám olardıń jámi qala xalqındaǵı úlesi 20,5 procentke teń. Qalalar rawajlanıwınıń ayriqsha táreplerinen jàne biri sonda, qala xalqınıń derlik ¼ bólegi (24, 2%) paytaxt – Tashkent qalasında jasaydi. Ótken dáwir ishinde 6, 4 mln. adam (38, 7%) jasaytuǵın qala posyolkalari sanı 1065 ten 1071 ge kóbeydi. Qala posyolkalari sanınıń júdá kópligi de Ózbekstanda qalalar tarmaǵınıń ayriqsha tárepi retinde aytılıwı múmkin;
- kóplegen kishi qalalar hám qala posyolkalari basqarıw usıllar arqalı dúzilgen bolıp, olar qalasazliq talaplarına tolıq juwap bermeydi. Ámelde xalıq awıl xojalıq miyneti menen bánt, olardıń turmıs tárizi bolsa awılģa tán. Izertlew nátiyjeleri sonı kórsetedi, bunday taypadaǵı qalalar ushın olardıń málim bir tarawǵa tereń qánigeleskenligi, jumıssızlıqtıń joqarı dárejesi, islep shıǵarıw hám infrastuktura ob’yektleriniń gónergenligi, transport kommunikatsiyaları hám xizmet kórsetiw tarawları jaǵdayınıń qaniģarsizligi, finanslıq pullar hám maman xızmetkerlerdiń jetispewshiligi sıyaqlılar bolıp tabıladı;
- 2012-2018-jıllarda qala xalqı sanı 1, 4 mln. adamģa yamasa 9, 2 procentke arttı (sol dáwirde awıl xalqı uyqas túrde 1, 7 mln. adam hám 11, 9 procentke kóbeydi). Xalıqtıń tábiyiy háreketi (102, 0%), migratsiya (-13, 4%) hám aymaqliq ózgerisler (11, 4%) qala xalqı sanı ósiwinde tiykarǵı faktor bolıp xızmet etken.
Jurtımızda urbanizatsiyaniń usı jaǵdayda qáliplesiwine tómendegiler sebep bolǵan:
- tiykarlanıp qazib shıǵarıwshı sanaatqa jóneltirilgen iri investitsiya joybarları qalalar sanaatlasiwina unamlı tásir kórsetkeni joq ;
- awıl xalqı jıldamlıǵınıń tómenligi hám sırtqı miynet migratsiya dárejesiniń joqarılıǵı ;
- qalalardı kompleks hám turaqlı rawajlandırıwǵa jóneltirilgen maqsetli urbanizatsiya siyasatınıń joqlıǵı ;
- qalasazliq salasında islep shıǵılıp atırǵan hújjetler hám normativ-huqıqıy bazanıń zaman talaplarına juwap bermewi;
- sanaat hám infrastuktura ob’yektleri turaqlı rawajlanıwın támiyinlew ushın jergilikli finanslıq resurslar hám qala hákimlikleri wákillikleriniń sheklengenligi;
- ekonomikanıń barlıq tarmaqlarında joqarı maman qánigeler hám jumısshılardıń jetispewshiligi;
- hár bir qala boyınsha uzaq múddetli sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıw strategiyalarınıń joqlıǵı ;
- jergilikli húkimet shólkemleri tárepinen qala xalqınıń talap hám mútajlikleriniń itibarǵa alinbawi.
- investitsiya joybarların tayarlaw hám ámelge asırıw sıyaqlında bólek taypadaǵı qalalar ushın tán bolǵan ayrıqshalıqlardı jetkiliklishe esapqa alinbawı;
- qalalar, ásirese úlken hám iri qalalar xalqı sanın esapqa alıw boyınsha statistikalıq esabatlarda aljasıqlardıń bar ekenligi hám t.b.
Turaqlı rawajlanıwdı támiyinlewdiń jańa faktorı retinde ámeldegi kelispewshilikler hám sistemalı mashqalalardi saplastırıw, urbanizatsiya processlerin aktivlestiriw maqsetinde Ózbekstan Respublikası Prezidenti Shavkat Mirziyoyev óziniń 2018 jıl 28 dekabr degi Joqarı Jıynalısqa bildiriw xatında mámleketimizde urbanizatsiya dárejesin 2030 -jılǵa shekem 60 procentke jetkiziw wazıypasın strategiyalıq maqset retinde belgilep berdi. Bul wazıypanı orınlaw ushın mámlekette mámleket tárepinen urbanizatsiyani maqsetli tártipke salıw hám qalalardı kompleks rawajlandırıw boyınsha tiykarǵı jónelisler hám kompleks ilajlardı názerde tutatuǵın Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń “Urbanizatsiya processlerin tupten jetilistiriw ilajları tuwrısında”ģi Pármanı qabıllandı (2019 -jıl 10 -yanvar ).
Sonnan ósiw: qala xalqı -17 301, 0 mıń kisi, jıl basınan berli 156, 9 mıń kisi yamasa 0, 92% ga o’sdi. Awil xalqı -16 890, 7 mıń kisi, jıl basınan berli 129, 6 mıń kisi yamasa 0, 77% ga o’sdi.
Ózbekstan Respublikasında búgingi kúnde qala xalqı – 17 487 mıń kisi (50. 6%), Awıl xalqı – 17 071. 4 mıń kisi (49. 4%) quraydı.
Usılardan,
Tashkent wálayatı : qala xalqı – 1 469. 6 mıń kisi (49. 1%), awıl xalqı – 1 524. 4 mıń kisi (50. 9%), urbanizatsiya dárejesi – 49. 1%;
Sirdaryo wálayatı : qala xalqı – 366. 9 mıń kisi (42. 6%), awıl xalqı – 494. 2 mıń kisi (57. 4%), urbanizatsiya dárejesi – 42. 6%;
Jizzaq wálayatı : qala xalqı – 659. 9 mıń kisi (46. 8%), awıl xalqı – 750. 7 mıń kisi (53. 2%), urbanizatsiya dárejesi – 46. 8%;
Samarqand wálayatı : qala xalqı – 1 458. 6 mıń kisi (37%), awıl xalqı – 2 488. 8 mıń kisi (63%), urbanizatsiya dárejesi – 37%;
Ferǵana wálayatı : qala xalqı – 2 152 mıń kisi (56. 3%), awıl xalqı – 1 667. 9 mıń kisi (43. 7%), urbanizatsiya dárejesi – 56. 3%;
Namangan wálayatı : qala xalqı – 1 852. 9 mıń kisi (64. 6%), awıl xalqı – 1 014. 5 mıń kisi (35. 4%), urbanizatsiya dárejesi – 64. 6%;
Qashqadárya wálayatı : qala xalqı – 1 433 mıń kisi (43%), awıl xalqı – 1 901. 5 mıń kisi (57%), urbanizatsiya dárejesi – 43%;
Surxondaryo wálayatı : qala xalqı – 971. 4 mıń kisi (36. 2%), awıl xalqı – 1 709. 6 mıń kisi (63. 8%), urbanizatsiya dárejesi – 36. 2%;
Navaiy wálayatı : qala xalqı – 495. 7 mıń kisi (48. 9%), awıl xalqı – 508. 1 mıń kisi (51. 1%), urbanizatsiya dárejesi – 48. 9%;
Buxara wálayatı : qala xalqı – 715. 5 mıń kisi (36. 8%), awıl xalqı – 1 231. 4 mıń kisi (63. 2%), urbanizatsiya dárejesi – 36. 8%;
Xorezm wálayatı : qala xalqı – 626. 8 mıń kisi (33. 1%), awıl xalqı – 1 266. 3 mıń kisi (66. 9%), urbanizatsiya dárejesi – 33. 1%;
Qaraqalpaqstan Respublikası : qala xalqı – 942. 1 mıń kisi (49%), awıl xalqı – 981. 7 mıń kisi (51%), urbanizatsiya dárejesi – 49% ni quraydı.