|
2.4. Urbanizatsiya procesiń unamsız tàrepleri
Qala ómiriniń sapası posyolkalardiń barǵan sayın kóbeyip barıwı dárejesi qanday aqılǵa say baylanıslılıǵı menen tuwrıdan-tuwrı baylanıslılıq penen baylanıslı unamsiz táreplar urbanizatsiya payda boladi. Eger bul dáreje keskin òsse, qala ómiriniń sapası sezilerli dárejede tòmenleydi, qalada jumıs jayları joǵaladı. Sol sebepli qalanıń infrastukturasi hám sawda dárejesi, qala xalqınıń dáramat dárejesi, olardıń qawipsizligi bul jerde iyelep turıptı. Sonıń menen birge, qala ómiriniń jàne bir faktorı ekologiyalıq qawipsizlik, onıń dárejesi.
Urbanizatsiya átirap -ortalıqtıń pataslaniwiniń tiykarǵı faktorı esaplanadı, iri qalalardıń xalqı atmosfera pataslaniwi menen 75% kesellenedi. Ilimpazlar qalalarǵa ximiyalıq tásirdi úyrenip shıqtı hám iri qalalardıń pataslantıratuǵın orin 50 kilometr aralıqta baqlanǵanlıǵın anıqladi. Kerekli pullardıń jetispewshiligi qala átirap -ortalıqtı jaqsılaw, tómen islewshi texnologiyalarǵa ótiw, qayta islew zavodları qurılısı ushın úlken tosıq bolıp xızmet etedi.
Avtomobil atmosfera pataslaniwiniń eń úlken dáregi esaplanadı. Uglerod oksidinen tiykarǵı ziyan, bunnan tısqarı, adamlar uglevodlar, azot oksidi, fotoikemik oksidlaniwdiń unamsız tásirin sezedi. Urbanalizatsiya etilgen shaxs hár kúni kislorod jetispewshiligi, silekey perdeler, tereń dem alıw keńseleri, ókpe ısıp ketiwi, ókpe saratani, koronar keselliklerge alıp keledi.
Urbanizatsiya neni ańlatıwın túsiniw ushın onıń unamlı hám unamsız táreplerine qaraw kerek. Mısalı, Rossiya endi awılda qaytarıp bolmaytuǵın processler júzege kelip salmaqli ótiw dáwirin aqlaydı. Tek málim bir zat penen màmleket siyasatı qala daǵı adamlardı teń salmaqlastiriw, uluwma jàhan dástúrlerinen, mádeniyatın saqlap qalıw múmkin.
Qalalar barlıq shıǵındılardıń 80% ni quraydı atmosfera hám barlıq átirap -ortalıq pataslaniwiniń ulıwma kóleminiń 3/4 bòlegin quraydi.
Dúnyanıń barlıq qalaları hár jılı átirap -ortalıqqa 3 milliard tonnaǵa shekem qattı xojalıq shıǵındılar, 500 m 3 tan artıq sanaat hám xojalıq shıǵındı suw, 1 milliard tonnaǵa jaqın aerozollarni " shıǵaradı". Iri qalalar hám aglomeratsiyalar átirap -ortalıqqa ásirese kúshli tásir kórsetedi, olardıń pataslantıratuǵın hám ıssılıq tásirin 50 km aralıqta baqlaw múmkin.
Bunnan tısqarı, qalalar tábiyiy landshaftlardı ózgertip atır. Olarda qala antropogen landshaftları qáliplesken. Tábiyaattıń urbanizatsiyasi qáliplesiwi múmkin.
Qala ósiwi menen baylanıslı ekologiyalıq máseleler:
1. Xalıq tıǵızlıǵınıń artiwi.
2. Úlken qalalarda insolyatsiya (quyash energiyası muǵdarı ) 15% ga azayadı.
3. Jawındıń kóbeyiwi.
4. Rayon muǵdarı artadı (jazda 30%, qista 100%).
5. Juqpalı keselliklerge shalınıw halları artıp barıp atır.
6. Onkologik kesellikler menen keselleniw kòbeymekte.
7. Qattı xojalıq shıǵındılardıń toplanıwı.
8. Qalalarda hawanıń pataslanıwı.
9. Qalalarda suwdiń pataslanıwı.
10. Haywanlar hám ósimlikler sanın kemeytiw.
Jáhán den sawlıqtı saqlaw shólkemi maǵlıwmatlarına kóre, dúnyanıń qala xalqınıń 70 procenti tútin, altıngugurt dioksidi, azot oksidi hám basqa pataslantıratuǵın elementlardıń joqarı dárejesi sebepli ziyanli hawadan nápes aladı. Smog- bul quyash nurı tásirinde reaksiyaǵa kirisiwetuǵın azot dioksidi, ozon, uglevodorodlar hám basqa elementlerdıń atmosferaǵa shıǵıwı nátiyjesinde payda bolǵan qalıń rayon (fotoxiymik tútin). Onıń payda bolıwına málim meteorologik sharayatlar járdem beredi: samal hám jawınnıń joq ekenligi, sonıń menen birge, temperaturanıń inversiyasi. Smog waqtında adamlar ózlerin jaman sezedi, ókpe hám júrek-qan tamır kesellikleri sanı keskin kóbeyedi, gripp epidemiyası payda boladı.
Jigirma birinshi ásir - bul tekǵana insannıń ózi, bálki qádiriyatlar sisteması, minez-qulıq normaları hám aqıl -aqıldıń tez ózgeriwi bolǵan urbanizatsiya asri bolıp tabıladı. Bul hádiyse xalıqtıń social -demografik dúzilisin, turmıs tárizin, mádeniyatın óz ishine aladı. Urbanizatsiya ne ekenligin túsiniw qıyın emes, ol qanday aqıbetlerge alıp keliwin biliw zárúrli bolıp tabıladı.
Urbanizatsiyaning unamlı tárepleri:
Xalıqtıń úlken bólegi iri qalalarda jasaydi
Miynet ónimliligin asırıw ;
Ilimiy izertlewler hám dem alıw ushın jaylardı jaratıw ;
Maman medicinalıq járdem;
Urbanizatsiyaning unamsız tárepleri: Búgingi kunge kelip xalıq punktleri keskin ósiwdi basladı. Bul process iri qalalardıń kóbeyiwi, átirap -ortalıqtıń pataslanıwı, aymaqlarda turmıs sharayatınıń jamanlasıwı menen birge keledi. Úlken qalalardıń atmosferasında awıllıq jaylarına qaraǵanda kóbirek zàharli zatlı elementlar bar. Bulardıń barlıǵı urbanizatsiyaniń unamsız táreplerin keltirip shıǵardı hám tómendegilerge alıp keldi:
• aymaqta xalıqtıń bólistiriliwindegi kelispewshilik;
• planetamizdiń eń ónimli hám nátiyjeli bólimlerin iri qalalar tárepinen iyeleniwi ;
• àtrap-ortalıqtıń aynıwı ;
• hawa pataslanıwı ;
• transport máseleleri;
• imaratlar qısılıwı ;
• jumıssızlıq ósiwi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
