Joba: Kirisiw Tiykarģi bòlim

2.2. Urbanizatsiya procesiniń global hám regional tárepleri
Búgingi keń kólemli sociallıq-ekonomikalıq hám geosiyasiy ózgerisler dáwirinde qalalardiń ósiwi hám rawajlaniwi tezlesip, jùda quramalı, òzgeshe urbanizatsiya procesiniń jámiyet turmısındaǵı ornı hám áhmiyeti kúnnen-kunge asıp, keńeyip barıwın támiyinlemekte. Sol sebepli de bul processti hár tárepleme úyreniw tekǵana teoriyalıq kózqarastan, bálki ayırım regional hám global kólemdegi ámeliy máseleler, atap aytqanda xalıq hám ol tarqalǵan, jaylasqan mákan-jaylariniń aymaqlıq quramın hám de odan da zárúrli hám kólemli wazıypa -jámiyeti aymaqlıq islengenligin jetilistiriw menen baylanıslı mashqalalardi sheshiwde zárúr bolıp tabıladı. Urbanizatsiya global ózgeshelikke iye, onıń uluwma sheńberine ol yamasa bul dárejede jáhándaǵı barlıq mámleketler túsip qalģan. Biraq bunıń áqibeti jáhánnıń túrli regionlarında túrlishe bolmaqta. Mámleketlerdiń bir bóleginde qalalar sanı hám olarda ámeldegi úlken hám iri qalalar hám de qala aglomeratsiyalariniń rawajlanıwı nátiyjesinde qala turmıs tárizi tez hám úlken kólemlerde turmısqa engizligen bolsa, basqa gruppa mámleketlerinde usı process endi-endi baslanıp atır. Aytip òtiw kerek, urbanizatsiya (latınsha urb - “qala”) - bul qalalar hám qala xalqınıń ósiw, qala turmıs táriziniń keń tarqalıw procesi bolıp tabıladı. Qalalar eń áyyemgi dáwirlerde payda bolip, awıllar menen birgelikte xalıq mákan-jaylarınıń eki tiykarǵı túrinen birin quraydı. Qalalar tariyxiy social miynet bólistiriwi nátiyjesinde payda bolģan hám rawajlanǵan. Áyyemgi dáwirlerde qalalar ónermentshilik, sawda-satıq, basqarıw basqarıw, qorǵaw jumısları, diniy shirkewler hám zıyarat orinlari negizinde payda bolǵan.
Aytip òtiw kerek, bir neshe mıń jıllar aldın jer júzinde Fiva, Bobil (vavilon), Ur, Afina, Rim, Iskandariya, Karfagen, Moxenjo-Daro, Samarqand (Marokand) sıyaqlı iri qalalar bar bolǵan. Biraq haqıyqıy qalalasiw procesi qızǵın pát menen tek XIX asirde, daslep Evropada, keyinirek bolsa Arqa Amerikada baslandı. Bul hádiyse Batıs mámleketlerinde sol waqıtta júz bergen sanaat revolyuciyasınıń nátiyjesi boldı. Dúnyanıń rawajlanıp atırǵan mámleketlerinde bolsa urbanizatsiya processleri XX ásirdiń ortalarında sociallıq-ekonomikalıq hám siyasiy tarawlardaǵı unamlı ózgerisler sebepli baslandı hám házirgi kunge shekem joqarı pátler menen dawam etpekte.
Aqırǵı 200 jıl dawamında dúnya xalqında qala xalqınıń úlesi úzliksiz túrde ósip barǵan. 1800-jılda insaniyattıń shama menen 3 % i qala jaylarında jasaw etken edi. 1900-jılǵa kelip bul kórsetkish 14 % ke shekem kóterildi. Yarım ásirden keyin, 1950-jılda jáhán urbanizatsiya dárejesi 29 % ni quradı, 1990 -jılda bul kórsetkish 45 %, 2001-jılda - 47 % ga jetedi. 2010 -jılǵa kelip Qalalıqlardıń jáhán xalqı quramındaǵı úlesi 50 % ten arttı hám házirgi kúnde ol 54 % ga teń.
Urbanizatsiya procesi 3 tiykarǵı basqıshtan ótip rawajlanadı.
I. Qáliplesip atırǵan urbanizatsiya basqıshında qala xalqınıń úlesi 50 % ten tómen bolıp, jańa qalalar payda boladi, ayırım awıllıq jaylar qala mákan-jayları qatlamına ótip ketedi. Ásirese, iri qalalar tez ósiwdi baslaydı. Bunda eń iri qala basqalarǵa salıstırǵanda àdewir ilgerilep ketedi. Eń iri qalalardıń ósiwi ayırım jaǵdaylarda " jalǵan” urbanizatsiya formasında, yaǵnıy qala shetlerinde awıldan kóship kelgen tómen tabıslı xalıq turaq-jaylarınıń tiģizlasip barıwı kórinisinde keshedi. Házirde Aziya hám Afrika daǵı qatar rawajlanıp atırǵan mámleketler urbanizatsiyaniń áne sol basqıshın keshirip atir.
II. Rawajlanǵan urbanizatsiya basqıshı " millioner” qalalardıń joqarı pát penen ósiwi hám de iri qalalar átirapında aglomeratsiyalarniń payda boliwi menen sàwlelenedi. Qalalıqlardıń jámi xalıqtaǵı úlesi 50 % ten artıp ketedi, jańa qalalar derlik payda bolmaydi, bar qalalar bolsa, ásirese, irileri tez rawajlanadı, qala mákan-jaylarınıń sistemaları qáliplesip baradı. Urbanizatsiyaniń bul basqıshı Arqa Evropa, MDH mámleketleri, Latin Amerikası, Arqa Afrika, Qubla-batıs Aziya, Okeanıyadaģi kóp mámleketlerge tán.
III. Jetik urbanizatsiya basqıshı Evropanıń eń rawajlanǵan mámleketleri, AQSH, Kanada, Avstraliya, Yaponiya, Izrailda gúzetilip atır. Bunda xalıq iri qalalardıń oraylarınan az-azdan qala átirapına kóship baradı, biraq qalada islew, oqıw, túrli iskerlik júrgiziwdi dawam ettiredi. Nátiyjede qalalar orayları, tiykarlanıp, isbilermenlik, bank-finans sektorı, basqarıw tarawlarınıń rawajlanıw mákanlarına aylanıp, xalıq jasaw dızbekleri bolsa barǵan sayın oraydan uzaqlasip baradi. Bunday social -geografiyalıq process suburbanizatsiya dep ataladı. Transport hám baylanıstıń zamanagóy texnologiyaları rawajlanǵan tárepke urbanizatsiyaniń bul basqıshında qala ekonomikası tarmaqları hám qala turmıs tárizi awıllıq jaylarda da keń tarqalıp baradı, nátiyjede qala hám awıllardaǵı jasaw sharayatı barǵan sayın jaqınlasadı, yaǵnıy, awıl jaylar rásmiy óziniń awıl mártebein saqlap tursada, tiykarınan, túpkilikli mániste qalalasıp ketedi. Qala menen awıllıq jaylar arasındaǵı sociallıq-ekonomikalıq parq hám shegaralardıń joǵalıp barıw procesi rurbanizatsiya termini menen júritiledi.
Dúnya hám iri regionlardiń urbanizatsiya dárejesi (2020 -jıl )
№ Aymaqlar Urbanizatsiya
1 Dúnya 54
2 Rawajlanǵan mámleketlikler 78
3 Rawajlanıp atırǵan mámleketlikler 49
4 Evropa 74
5 Aziya 48
6 Afrika 41
7 Arqa Amerika (AQSH hám Kanada ) 81
8 Latin Amerikası 80
9 Avstraliya hám Okeanıya 70

Sonday eken, jáhán mámleketlerinde urbanizatsiya procesi túrli basqıshlarında rawajlanıp barıp atır hám bul, birinshi náwbette, sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıw dárejesi menen belgilenedi. Evropa, Arqa Amerika, Lotin Amerikası, Avstraliya hám Okeanıya sıyaqlı iri regionlardaǵı mámleketlerde urbanizatsiya kórsetkishi ortasha esapta 70 procentten asqan. Bul boyınsha, ásirese, Islandiya, Ullı Britaniya, Belgiya, Daniya, Niderlandiya, Avstraliya, Jańa Zelandiya, Argentina, Venesuela sıyaqlı qalalasiw dárejesi 90 procentten joqarı bolǵan mámleketlikler kózge taslanadı.

Jáhán xalqınıń 60 procenti hám dúnyadaǵı qalalıqlardıń yarımı jasaytuǵınlıq Aziya kontinentinde urbanizatsiyaniń ulıwma dárejesi anaǵurlım tómenlew, 50 procent átirapında bolıp, ósiwi dawam etpekte. Afrikada bolsa urbanizatsiya kórsetkishi 40 procentten sal kóbirek. Biraq hár eki kontinentte de joqarı urbanizatsiyalasqan mámleketler bar. Atap aytqanda, Aziyada buǵan baylanıslı Yaponiya, Qubla Kareya, Izrail, Parsı qo'ltig'i arab mámleketleri, Tailand, Afrikada bolsa Liviya, Jazair, Egipet, Marokash, JAR sıyaqlı mámleketlikler ajralıp turıptı. Sol menen birge, Butan, Burundi, Malavi, Uganda, Chad, Afganistan hám basqa mámleketlerde urbanizatsiya dárejesi 25 procentke da jetpeydi. Biraq aqırǵı jıllarda qala xalqınıń ulıwma sanı hám jáhán xalqı daǵı úlesi áyne Aziya hám Afrika mámleketlerinde kusheyip atırǵan urbanizatsiya processleri esabına kòbeymekte. Bunda eń salmaqlı úles qalaları juda joqarı pát penen ósip baratırǵan Qitay hám Indiya mámleketlerine tiyisli.
Jáhán urbanizatsiyasiniń házirgi basqıshında xalıq aralıq sawda -ekonomikalıq hám bank-finans munasábetleri rawajlanıwı, transmilliy korporatsiyalar iskerligi sheńberiniń keńeyiwi, zamanagóy transport hám baylanıs tarmaqlari payda bolģanliģi esabına ayırım júdá iri qalalardıń tásir sheńberi jaylasqan mámleketi menen shegaralanıp qalmastan, basqa mámleket hám regionlar, geyde bolsa jáhándı qamtıp alıp atır. Bunday qalalardıń xalqı sanı bir neshe million kisige teń bolıp, iri transmilliy korporatsiyalar hám xalıq aralıq shólkemler rezidenciyaları, dúnyadaǵı eń iri port, sanaat kárxanaları, bank, finanslıq fond hám birjalar jaylasqanlıǵı menen basqa qalalardan ajralıp turadı. Sol turdegı qalalarǵa salıstırǵanda global (yamasa jáhán ) qalaları termini qollanıladı. Global qalalar qatarına, bárinen burın, Nyu-York, London, Tokıo, Shanxay, Gonkong, Parij, Dubay, Singapur sıyaqlı sawda -finanslıq hám transport potencialı oǵada úlken qalalar kiritiledi. Global qalalar qatarı barǵan tárepke keńeymekte, olardıń tásir sheńberi bolsa barlıq kontinent hám olardıń iri bólimlerin qamtıp alıwǵa umtilmaqta.
Urbanizatsiya processleri sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıwdıń ajıralmaytuǵın bólegi hám olardıń tikkeley tuwındı bolıp, qatar mashqalalardi da keltirip shıǵarıp atır. Bul mashqalalardıń kòlemi keń bolıp, ekologiyalıq, ekonomikalıq, social, medicinalıq, materiallıq, ruwxıy -etikalıq tárepler menen ayqin boladi. Bunda islep shıǵarıw átirap -ortalıqqa ótkeretuǵın basımınıń kusheytiwi, suw támiynatındaǵı kemshilikler, transport tarmaqlarına normasınan artıq júk túsip atırǵanı, qala turmıs tárizi menen baylanıslı keselliklerdiń tarqalıwı, ayıpkerliktiń artiwı hám basqa máseleler eń aktual esaplanadı. Sonday eken, jáhán urbanizatsiyasiniń zamanagóy basqıshı muǵdar hám sapa qásiyetleri, sonıń menen birge, túrli kórinistegi mashqalalı tárepleri menen suwretleydi.