2022 O‘zbekiston madaniyati va san’ati tarixi

Uyin va tomoshalar tizimi. Bu davrda saxnada i neon va uni kurshab tur­gan vokelik x,amda afsonaviy-xasliy dunyo-ni tasvirlash avj olgai. Samarkand va Xdrotda Amir Temurning x,arbiy yurish-lari, zafarlari aks ettirilgan devoriy tasvirlarni, Bexzod, Maxmud Muzaxxib portretlarini eslash kifoya.
Insonpi va uning xayotini mana shun-day ikki yunalishda — xam monumental, xam mu’jaz shakllarda sritish musikada, tomosha san’atida xam yaxshi yulga kuyil-gan. Uyin va tomoshalarping bir k,ismi tor doiralarga, ma’rakalarga muljallan-sa, bir kiemi katta maydonlarga, bayram va sayillarga muljallangan.
Aynan shu davrda tomosha san’atlari butun bir tizim yeifatida shakllangan. Uning umumiy tarkibi teatrlashgan maro-yeimlar, pamoyitplar, maydon tomoptala-ri, an’anaviy teatr, rake san’ati, xalk, sirkidan iborat bulib, ularning xar kay-sisi yana, uz navbatida, bir kagor tur va turkumlarga bulingan.
Teatrlashgai marosimlarga Pavruz va Mexrjon bilan boglik xilma-xil kizi-karli, uyushgan ommaviy sayillar, urf-odatlarni, sunnat tuy i va uylanish maro-simlarini, kizil gul bayrami, zardush-tiylik bilan 6orlik ba’zi sayillar, uyin va tomoshalarpi, shupgshgdek, kelib chiki-shi xiyla kadimiy davrlarga borib taka-luvchi zikri jaxriya va sadr yiginlari-ni kiritish mumkin.
Xalk sirki. Nixoyat, bu davrda xozirgi «xalk sirki»» atamasiga tug-ri ke-ladigan rang-barang tomoshalar xam kup bulgan.
96


Ayniksa, dor uyinining e’tibori ba­land bulib, xech bir bayram usiz utma-gan. Aslzodalar xam, xalk, xam dorboz-likni mardlik va ioklik namunasi deb bilib, unga e’tikod kuygan. Dor katta maydonlarda, bozor joylarida tikilib, minglab odamlarni tuplagan, tomoshabin-larda matonat, ximmat, mexr-muruvvat
tuy-gularini uygotgan. Dor uyinlari tasav-vuf ruxidagi baytlar, kizikarli ta’rif-lar va yaxshi tilaklar bilan olib bori l-gan.Dor ustida, chiririklarda dorbozlar uz maxoratlarini namoyish etealar, dor tagida shu’badabozlar, o lov purkovchilar, xanjar yutuvchilar, kosa va likopcha uyna-tuvchilar, yorochot va yorochoyok; ijrochilari, muallak,chilar, chambardan sakrovchilar, besuyaklar uyin kursatganlar. Ijrochilar aloxida-aloxida mustak,il tomoshalar xam kursatgan, albatta. Chunonchi, musha’bid-lar, o lov uyinchilar, xanjar yutuvchilar aloxida, muallakdilar, kosa va likopcha uynatuvchilar, srochot va yorochoyok,chilar alo-xida ma’raka tutganlar.
Madaniyatlarning uzaro ta’siri. Amir Temur turli mamlakatlar madaniyatida bulgan xar kanday nodir, guzal, ajoyib narsadan foydalanish chorasini izlab topardi. U rta va Yakin Sharadagi kuzga kuringan san’atkorlar, xunarmand-lar, olimu fozillarning Samarkandda tuplanishi shundan.
Bayram, tuy va bazmlarda turli elat va nasablarga taalluk,li minglab malaka-li va xavaskor ijrochilar katnashgan. Konigilda utkazilgan umumxalk bayramiga uz kitobidan butun bir bobni ajratgan Xofizi Abru mana shu minglab san’atchi-larning turli iklim, turli mamlakatlar-dan kelgan xunarmandlar singari uz joy-larining odati buyicha xar xil kiyin-ganlari, san’atda xam uzlariga xos kuy va usullari san’atkorlar Xofi­zi Abru sanab utgan bilan namoyon bulgallarn xadida guvoxlik beradi.Aftidan, xorijiy Xitoy, Oltoy, chekka Magrib (Marokash), Misr, Faraig (Rar-biy Yevropa) va Xindiston mamlakatlari-dan tashrif buyurgan elchilar bilan bir-ga kelishgan va u lug bayramda ishtirok etish sharafiga muyassar bulishgan (15). Ularning orasida arab va xind rake us-talari, chin-mochinning moxir sirkchila-ri, murul, oltoy va kalmok, chavandozlari, eronlik xofizlar, turli yurtlardan kel­gan masxara va mukallidlar xam bulgan-ligi shubxasizdir. Zero, Amir Temur xo­rijiy san’atkorlarning Movarounnaxr-da muttasil bulib, maxalliy xamkasbla-ri bilan alosalarini mustaxkamlashiga monelik kilmagan, aksincha, uzok, va yak,in-dan kelgan san’atkorlarga sharoit yaratib bergan. Bugina emas. Movarounnaxr va Farrona tomoshasozlari xam Buyuk Ipak yulidagi karvonlarga k.ushilib,uz san’at-larini u zga yurtlarda namoyish etganlar.
San’atkorlar orasida ayol sozanda, xo­nanda, rakdosa va kdesaguylar xam bulgan. Ular erkaklar bilan bir katorda bay-ramlarda, namoyishlarda, marosimlarda katnashgan lar.Ijodiy alokalar, turli badiiy mada­niyatlarning uzaro ta’siri musika va to­mosha san’atlari rivojida ijobiy nati-jalar berdi. Movarounnaxr, Xorazm, Farrona tomota madaniyatida turkiy til-li axolining xizmati sezilarli bula bor-di.
Kitob san’ati Amir Temur davlatining ma’naviy xayotida kulyozma kitob aloxida urin tutib, bu yer da yashovchi xalklar uni xamma davrlarda xam yuksak kadrlagan.Papirus, pergament va koroz kulyozma kitob u chu v asosiy ashyo xisoblangan. Xu-susan, kuy, echki, buzok, va oxu terisidan tayyorlangan pergament kadim . 97
ulyozma, Amir Temur davri


Samarkand, Buxoro, Xdrot, Tabriz sha-xarlarining ommaviy va xususiy kutubxo-nalarida XIV — XV asrlarda kayta kuchi-rilgan, nafis bezakli va rasmlar ish-langan kuplab kulyozmalar nusxasi sakla-nib kolgan.
Kulyozmalarning badiiy kimmati ular-da miniatyuralar bor-yukligi bilan bel-gilanmasdi, albatta.
K,immatbaxo kulyozmalar juda katta mab-lag evaziga saroy — Amir Temur, Shoxrux. Ulurbek, Boysunrur, Xusayn Boykaro ku-tubxonalari uchun sotib o dinar di.
Kulyozmani bezash royasi kitob san’ati barcha soxalari ustalarining yakin ijo-diy xamkorligida rassom ustaxonasida tu-rilardi.
Xar bir badiiy kulyozmani yaratishda bezak uslubi, turi va xatto xajmi, dast-avval, uning mazmuni xamda maksadiga karab belgilanardi.
Masalan, K,ur’oni karim, iloxiyotga oid adabiyot va falsafiy asarlar kat’iy nakshli tasvir bilan bezatilardi. Mar­kaziy Osiyo fani va madaniyatining kuplab vakillari asarlarining kulyozmalari yor-kin buyoklar bilan bezatilardi.
«Xattotlar shoxi» Sultop Ali Mash­xadiy, Xirot miniatyura maktabinipg asoschisi Kamoliddip Bexzod va kitob naksh ustasi mashxur nakkosh Mavlopo Yeriy badiiy kulyozma durdonalarini yara-tish ustida ishlagai yuzlab ustalarga us-tozlik kilishgap. Bevosita ularning §zi ski ularnish raxbarligida yaratilgan xar bir kulyozma noyobligi, betakrorligi bi­lan ajralib turgan.
Temuriylar davri badiiy kulyozmasi-nipg eng yuksak iamunalari Samarkand, Buxoro, Tabriz, Mashxadda yaratilgan. Ularni bezaklarining xususiyati buyicha uch guruxga bulish mumkin: mipiatyurali badiiy kulyozmalar; miniatyurasiz, nakshlar bilap bezatilgap badiiy kulyozmalar; kddr-kimmati, fazilati xattot san’ati bilan belgilanadigan badiiy kulyozmalar. K,ulsz-ma ijodkorlari urtasida mexnat taksim-lanishi va xar bir ustaping uz sai’atini mudom takomillashtirib borishi Amir Temur davlatida kitob san’atining cheksiz ravnakdga yordam berdi.
Kulszmalarning badiiy kimmatini ba-xolashda ilmiy adabistda (4) kuyidagi asosiy elsmentlar aloxida ajratib kursa-tiladi:
1. Dastxat — badiiy kulyozmaning bosh
omili. Matn mazmun va maksadidan kelib
chikib Temuriylar davridagi asosiy xat
usuli tallab olinadi, kitobning birin-
chi beti, unvoplar va mayda sarlavxalar
uchun xatning boshka turlari tanlanadi.

2. 
   Matpni joylashtirish — bu xam
   badiiy bezashning muxim omilidir. Asosiy
   matn saxifaping urtasida, ikki-turt us-
   tunda joylashtiriladi. Ayrim asarlarda
   matn kulyozma xoshiyalarida max,orat bilan
   yoziladi. Kichik shakl matnlari — unvop­
   lar, sarlavxalar, kolofonlar — xilma-
   xil ravishda tartibga solish va nakshlar
   bilap bezash vositasida zsb berishning uzi­, 98
   ga xos elementlariga aylapadi.
   
3. 
   Magnii bezash asosap upvonlarda
   sarlavxalarda uchraydi, bunda xarflar-
   ning tashki tomoni tilla suvi yuritilib,
   raigli chiziklar bilan aylantirib oli­
   nadi. Xilma-xil shakldagi yarim doyra
   chiziklar bilai u rab olipgai aloxida
   xarflar yoki xarflar guruxi gilam gul-
   lariday guzal bir manzarani xosil kila-
   di. Ayrim kulszmalarda butu i saxifada-
   gi satrlar urtasidagi bushlik yukorida-
   giga uxshash bezaklar bilan tuldiriladi.
   
4. 
   Badiiy bezak berilgap forzas kam-
   dal-kam xollarda, Temuriylar davrining
   eng tyuyob kulyozmalarida, kitob boshi va
   

uchraydi. Asa]) mavzui bilai uy-gunlashib ketgan, ikkl varakda tula ish-langal miniatyurala]) ba’zan forzas va-zifasini utaydi.

2. 
   Naksh bilan bezatilgap uivol badiiy
   kulyozmaning uzviy kismi xisoblanadi.