2022 O‘zbekiston madaniyati va san’ati tarixi

Musika san’ati Temuriylar sulolasi xukmronligi davrida xonanda va sozandalar rasmiy-dip-lomatik, xarbiy va boshkd tantanalarning doimiy katnashchilariga aylashan. Xalk tomoshalari, ommaviy bayramlar ularsiz utmas edi. Bu esa, uz navbatida, musika-.
94
Manbalarda keltirilishicha, uzbek xalk musik;asi bilan birga xarbiy-rasmiy mu­sika turlari, mumtoz makom san’ati, min-takaning boshka turkiy xamda arabzabon, forsiyguy xalklarinipg musikaviy folk-lori xam rivoj topdi. Eng muximi, mu-sikiy anjomlar jasorat va mardlik tim-sollariga aylandi.
Amir Temur saltanatida xam cholgu as-boblar davlat ramzi, kuch-kudrat va baxo-dirlik timsoliga aylangan. Buning il-dizi Soxibkiroshsh ilk bor kullab-kuv-vatlagan piri Sayyid Baraka tomopidan unga ruxiy madad sifatida tur va nogora tavdim etilganiga borib takalsa ajab emas. Chunki bu xodisa chu kur ramziy ma’-noga ega.
«Amr kildimki, — deb yozadi Amir Temur uz «Tuzuklar»ida, — kaysi bir amir birop mamlakatni fatx etsa, s ranim lashkarini yengsa, uni uch narsa bi­lan mumtoz kilsinlar: (birinchisi) faxr-li xitob, tug va norora berib, uni baxo-dir deb atasinlar» (1).
Mazkur manbaning yana bir bulimi Amir Temurning xalk cholgu asboblariga bulgan munosabatini yakkol namoyon kila-di: «Amr kildimki, un ikki katta amir-larning xar biriga bitta bayrok (alam) va bir nogora berilsin. Amir ul-umaro-ga bayrok va nogora, tuman tugi va chortur taadim etsinlar. Mipgboshiga esa bir tur va karnay (nafir) bersinlar. Yuzboshi va unboshiga bittadan katta norora (ta-bal) bersinlar. Aymoklarning amirlari-ga bulsa, bittadan burru takdim etsin­lar.


Bastakorlardan Abdulla Marvarid, Xofiz Sharbatiy, Paxlavon Muxammad, xonandalardaы Mavlono Ayniy, Xofiz Kozok;, sozandalardan Xoja Kamoliddin Udiy, Ali Karmal, Xoja Abdullox. Sadr, musikiy risolalar mualliflari Jomiy, Binoiy, Mavlona Salimiy, Mavlono Riyo-ziylar Alisher Navoiyning eng yatsin dustlari bulganlar. Bularning xar biri va boshka kator musika san’ati namoyan-dalari xususida batafeil ma’lumotlar, ijodlariga tavsif, yaratgan asarlariga munosabat «Majolisun-nafois» sakkiz majlisiping yettitasidan urin egallay-di.
Alloma yettinchi majlisda Amir Te­mur, Shoxrux va Temuriylar shajarasi-ning kariyb 20 vakiliga (3) tavsif be-rar ekan, uz e’tiborini mazkur shaxs-larning san’atga, ilmga bulgan munosaba-tini aniklashga karatgan.
Ommaviy bayramlar. Manbalarda Amir Temur va Temuriylar davridagi davlat bayramlari munosabagi bilan uyush-girilgan sayillar, namoyish va tomosha­lar xakida anchagina ma’lumotlar sakla-pib kolgan. Ma’rakalarda xar toifa ij-rochilar aloxida-aloxida, tarabxona va xosxopalarda san’atkorlarning arala1L gu-ruxlari uz maxoratlarini namoyish etgai bulsalar, teatrlashgap sayillar va pa-moyishlarda minglab xar xil ijrochilar katnashgan va uzaro bellashgan. Xunar va san’atni bor buyicha, tulik namoyish etishga xizmat kiluvchi bunday teachrlash-gap namoyishlar, uyinlar va tomoshalar Amir Temur xukmronligi davrida keng mikyosda boshlanib, kariyb bir yarim asr mobaynida davom etib kelgan.
Amir Temur Movarounpaxrda yashab kelgan an’anani davom ettirib, uziping xar bir xarbiy galabasi, diplomatik muvaffakiyatini bayram, tuy bilan pi-shonlagan, xar bir aziz mexmonipi ziyo-fat va bazm bilan siylagan. Oilaviy marosimlarni xam sozanda, xonanda va uyinchilarning katta-katta guruxlarini jalb etgan xolda \'tkazitpni yoktirgan. Bu davrda xalk bayramlari xam keng nishonlangan.
Tuy va bayramlar xashamatli saroy-larning keng ichki saxnlari va ayvonla-rida, Soxibkironning, malika va shax-zodalarning boglarida xam \'tkazilgan, albatta. Ammo
95
Bunga sabab shuki, tuy va bayramlarda oddiy fukarolargina emas, minglab askarlar, ularping oila-lari, shuningdek, xizmatda bulgan kurol-sozlar, egar-n-sabdukchilar, temirchilar, misgarlar, savdogarlar xam katnagagan, Japgovar sport bellashuvlari, maydon uyiplari va tomoshalari turli toifa kishilarni, ijrochi va tomoshabinlarpi birlashtirib, uziga xos tenglik va xur-riyat olamini yarattan.
Temuriylar davrida bayram va tomoshalar. Amir Temur xayotligida raem bulgan bayram, sayil, namoyish va tomoshalar uning vafotidan keyin xam davom etgan. Negaki, aksar Temuriy shox-lar Soxibkiron rasm-rusumlari va odat-larsha sodik, k,olishgan. Chunonchi, Xirot-da 1412 yilda Shox,rux va 1469 yilda Xusayn Boyk,aro tomonidan, 1462 yili Sa-markandda Abu Sa’id Mirzo tomonidan katta bayram va tomoshalar uyushtiril-gan. Umuman, iste’dodli, xunarmand ki­shi larni kadrlash, uzga yurtlardan kela-digan san’atkorlarni yaxshi kabul kilib, ularga sharoit yaratib berish, ijodiy iz-lanishlar, yangiliklarga keng yul ochish butun Temuriilar xukmronligi davomida an’anaga aylangan.
Taxtga utirgan aksar Temuriy podsho­lar va temuriizodalar Soxibkiron Amir Temur tamoyillari va odatlarini uzlash­tirib, uning yulida ragbat kursatganlar, lekin maishatga, uyin-kulgiga ortik be-rilmaganlar. Shulardan biri Shoxruxdir. Xazrat Alisher Navoiy «Xokoni sa’id Shoxrux Mirzokim, avlod va amjod ora-sida Soxibkirop otasining k,oyim mako-mi buldi» deb szadi (19).
Aksar temuriylarning K,ur’on tilo-vat kiluvchi uz xofizlari, x,adis aytuvchi muxaddislari, xikoya va kissa suzlovchi kissaxonlari, va’z aytuvchi voizlari, se-vimli va ardokli sozandalari, xonanda-lari, rake va kulgi ustalari bulgan.