2022 O‘zbekiston madaniyati va san’ati tarixi

Ilk urta asrlar Shimoliy Toxariston va Sugd madaniyati va san’ati
Asosiy savollar:

1. 
   Sugd va Shimoliy Toxariston madaniyati san’ati
   
2. 
   Ilk urta asrlarda moddiy madaniyat tarakiyoti
   
3. 
   Ilk urta asrlarda badiy va amaliy san’atning jamiyat tarakiyotidagi urni.
   

Tayanch suz va iboralar: Toxariston, Sugd


Darsning maksadi: Ilk urta asrlar Shimoliy Toxariston va Sugd madaniyati va san’ati xakida ma’lumot berish.
VIII asrning 40 — yillaridan Termiz va Chag‘oniyon yurtlari batamom Arab xalifaligi tarkibiga kiritildi. Bu davrdan sung to IX asr oxiriga kadar ya’ni Termiz va Chag‘aniyonning Somoniylar davlati tarkibiga utkazilishiga kadar bu ulkalarda sodir bulgan ijtimoiy — iktisodiy jarayon musulmon mamalkalatlari bilan uzviy boglik xolda rivojlandi.
806 — 810 yillarda Termiz va Chagoniyon xalklari Rafi Ibn Lays boshchiligidagi abbosiy sulolasiga karshi kutarilgan xalk xarakatlarida faol ishtirok etgan. 821 yildan bu yurtlar Toxariylar davlatining katta mulkligi edi.

64
Bu xolatni ularning Toxariston mulkliklarining xalifa xazanasiga tulagan xirojidan xam kuzatish mumkin. Chagoniyon arab xalifasi gaznasiga yiligi 48500, Termiz esa 47100 dirxam tulab turgan. Biz bu joyda Toxariston nomini shartli ravishda kulladik. Toxariston atamasi Amudaryoning xar ikkala

kirgok yerlari, jumladan Surxondaryo viloyati, Janubiy Tojikiston va Shimoliy Afgonistonning V-VIII asrlar davri tarixini ifodalashda urinlidir. VIII asrdan boshlab arab fors manbalarida Toxariston iborasi
asosan Talikon shaxri xozirgi Afgonistonning Toxar viloyati markazi atrofini anglatgan. Yozma manbalarda Toxariston nomi Jayxun daryosi xar ikki kirgoq yerlarining asrning 20 yillari Chingizxon bosh — chiligidagi mugul kushinlari tomonidan istilo etil — ganldan sung uchramaydi. 873 yilda toxariylar sulolasining Safforiylar tomonidan agdarilishi va keyinchalik Movarounnaxr yerlarida Somoniylar sulolasi xukmronligining o‘rnatilishi Termiz va Chagoniyonga xam uz ta’sirini
ko‘rsatmasdan qolmadi. X asr boshida Chag‘oniyon Sosoniylar davlati tarkibiga kiritiladi. ba’zi adabiyotlarda Somoniylar Termiz atrofida joylashgan Somon kishlogidan kelib chikkan deb kursatilgan. So‘nggi
tadkikotlarlar natijasida bu fikrni rad etadi. Somoniylar rasman karam bulgan Chag‘oniyondagi xokimiyat amalda al — Muxtoj asos solgan muxtojiylar sulolasiga tegishli bulgan. IX asr oxiridan boshlab Chagoniyon taxtini boshkara boshlagan bu sulola somoniylarning Xorazm, isfijob mulkliklari singari kudratli xisoblangan.
Chagoniyon amirlari Abu Bakr Muxammad ibn Abu Said Muzaffar (930-939) va Abu Ali Axmad ibn Abu Bakr muxammad (Abu Ali Chagoniy (940 — 955) Somoniylar aslida Chagoniyonni muxtojiylar sulolasining asoschisi Ali Muxtoj Chagoniy (taxminan 900 — 920 yillarO boshkargan. Sungra taxtni uning ugli Abu said Muzaffar egallagan. Chagoniyon davlati si — yosiy tarixi tugrisida yozma manbalar va tanga pullarni urganish orkali arxeolog olim
Ye.V.Rtveladze shunday xulosaga kelgan:
65
"«bu Ali Chagoniy vafotidan sung Chagoniyonda uning ugli Abu Mansur Nasr ibn Abu Ali Axmad xukmronlik kil — gan (952-976). tAxminan 979-988 yillar oraligida Chagoniyon taxtini amir Abul Kosim al —xasan Axmad boshkargan. Abul Xaris muxammad ibn Frigun (990 yilgachaO va Abu Ali al —muzaffar Toxir ibn Fazl (990 — 991) Chagoniyonni idora etgan.Sosoniylar davrida balxda yuz bergan isyonni bostirishda Toxir bin Fazl xalok buladi va taxtga Abul muzaffar ibn Ax — mad ultiradi. Somoniylar davlatining kulashi tufayli XI asr boshlarida termiz va Chagoniyon ulkalari gaznaviylar va Koraxoniylar davlati urtasida kurash maydoniga aylanadi.
Turk gulomi Sabuk Tegin asos solgan gaznaviylar davlati afgoniston va kisman xindiston erlarini uz tarkibiga olgan bulib, poytaxti Gazna shaxri. Etnik tarkibi asosan turkiy xalklardan iborat Koraxoniylar davlati dastlab ettisuv ya’ni Chu va Ili daryolari or — aligida shakllangan. X asr oxirida koraxoniylar Somoniylar davlati xukmronligiga barxam berganlar. Yozma manbalarga kura bu ikki davlat urtasidagi chegara Jayxun deb tan olingan. Jayxun buylari, jum — ladan termiz gaznaviylar dvlati tarkibiga kiritilgan. Lekin koraxoniylar xarbiy jixatdan juda katta Chago — niyon amirlari Abu Bakr Muxammad ibn Abu Said Muzaffar (930 — 939) va Abu Ali Axmad ibn Abu Bakr muxammad (Abu Ali Chagoniy (940 — 955) Somoniylar aslida Chagoniyonni muxtojiylar sulolasining asoschisi Ali Muxtoj Chagoniy (taxminan 900 — 920 yillarO boshkargan. Sungra taxtni uning ugli Abu said Muzaffar egallagan.
Chagoniyon davlati siyosiy tarixi tugrisida yozma manbalar va tanga pullarni urganish orkali arxeolog olim e.V.Rtveladze shunday xulosaga kelgan: "«bu Ali Chagoniy vafotidan sung Chagoniyonda uning ugli Abu Mansur Nasr ibn Abu Ali Axmad xukmronlik kil — gan (952-976). tAxminan 979-988 yillar oraligida Chagoniyon taxtini amir Abul Kosim al —xasan Axmad boshkargan. Abul Xaris muxammad ibn Frigun (990 yilgachaO va Abu Ali al — muzaffar Toxir ibn Fazl (990 — 991) Chagoniyonni idora etgan.

66
Sosoniylar davrida balxda yuz bergan isyonni bosti — rishda Toxir bin Fazl xalok buladi va taxtga Abul muzaffar ibn Axmad ultiradi. Somoniylar davlatining kulashi tufayli XI asr boshlarida termiz va Chagoniyon ulkalari gaznaviylar va Koraxoniylar davlati urtasida kurash maydoniga aylanadi. Turk gulomi Sabuk Tegin asos solgan gaznaviylar davlati afgoniston va kisman xindiston erlarini uz tarkibiga olgan bulib, poytaxti Gazna shaxri. Etnik tarkibi asosan turkiy xalklardan iborat Koraxoniylar davlati dastlab ettisuv ya’ni Chu va Ili daryolari oraligida shakllangan. X asr oxirida koraxoniylar Somoniylar davlati xukmronligiga barxam berganlar.

Yozma manbalarga kura bu ikki davlat urtasidagi chegara Jayxun deb tan olingan. Jayxun buylari, jum — ladan termiz gaznaviylar dvlati tarkibiga kiritilgan. Lekin koraxoniylar xarbiy jixatdan juda katta axami — yatga molik termiz shaxrini egallash uchun bir necha bor urinib, mavjud koraxoniylarning Subosh tegin boshchiligidagi lashkari Termizni egallab uni vayron etadi.
1108 yilda balx yonida jangda gaznaviylar koraxoniylar lashkarini tor —mor etganlaridan sung, Termiz
gaznaviylar davlati tarkibiga batamom kiritiladi. Oki batda Abu Fazl bayxakiyning «Mas’ud tarixi» da a’kidlanishicha, Termiz shaxri XI asr boshida dushman
yegallay olmaydigan kal’aga aylantirilgan. Kal’a boshligi
vazifsaini maxsus tayinlanadigan kutvol ado etgan. XI
asrning 40 yillariga kadar termiz gaznaviylar davlati
tarkibida buladi. Bu davrda Chagoniyonda vaziyat
uzgacha bulgan. Gaznaviylar va koraxoniylar urtasi —
dagi mavjud nizolarni juda ustalik bilan foydalangan
Chagoniyon amirlari rasman koraxoniylar
xukmronligini tan olib amalda mustakil ish yuritganlar. Dalillarga kura, Chagoniyon amirlari mustakillikni 1038 yilda boy berganlar.
67

Bu sanada koraxoniylar Ibroxim ibn Nasr Koratog daryosining yukori xavzasida istiko — mat kilgan turkiy abilalardan bulmish kumejiylar yor — damida Chagoniyonni zabt etgan va viloyatni 1043 yilgacha idora etgan. 1040 yilning oxirlariga borib chagoniyonda saljukiylar xukmronligi umatiladi. Ter — miz esa 1038—1039 yillar oraligida saljuk Chagribek Daud tomonidan egallanib, kubodiyon, Xuttalon bilan birgalikda uning ugli Alp Arslonga mulk kilib berilgan. 1157 yilgacha Termiz va Chagoniyon yurtlarida sal — jukiylar xukmronligi saklanib turgan. Saljukiylar dav — latning emirilishi okibatida bu viloyatlarda xukmronlik

kilish uchun guridlar (Afgonistonning Gur ulkasidan chikkan sulola), ugizlar, koraxoniylar, karluklar, koraxitoylar kurashni boshlaganlar. XIII asr boshlari — daga kadar Termiz va Chagoniyon navbatma — navbat karluklar, guridlar, koraxoniylar kul ostiga utib turgan. 1206 yilda xorazmshox Muxammad koraxitoylar va koraxoniylar bilan ittifokda Termizni egallaydi. Keyinchalik Chagoniyon xam Anushteginlar davlati tarkibiga kiritiladi.Termiz va Chagoniyon anushteginlar sulolasi boshkargan Xorazmshoxlar davlatida tutgan urnini Termiz shaxri
dinor, Chagoniyonda esa dirxam tanga pullarning zarb etilishidan bilish mumkin. 1220 yilning kuz oyida Chingizxon boshchiligidagi mugul kushinlari termiz va Chagoniyon erlarini egallash uchun
yurish boshlaydilar. Termiz axolisi mugul kushinlariga II kun davomida shiddat bilan karshilik kursatgan. II kunlik kattik jangdan sung egallangan shaxar batamom vayronaga aylantirilib, uning kolgan axolisi Chingizxon buyrugi bilan kirib tashlangan.
Shu yilning uzidayok Termiz va Chagoniyonning voxa kismidagi shaxar va kishloklar Chingizxon kushinlari tomonidan buysindirilgan. Lekin Chagoniyonning togli axolisi mugul kushinlari bir necha yil mobaynida kar — shilik kursatishni davom ettirganlar.
Termiz va Chagoniyonda madaniyat XII- asrning ikkinchi yarmidan boshlab
68
Movarounnaxr erlarida, xususan termiz va Chagoniyon yurtlarida musulmon madaniyatining shakllanish jarayoni yuz berdi. Bu jarayon ushbu yurtlarga islom dini, arab tili va yozuvining tarkihshi, musulmon dunyosi mamalkatlariga xos me’morchilik inshootlarining, jumladan madrasa, masjid. Karvonsaroy, minora, makbara va boshka moddiy madaniyat turlarining yuzaga kelishi bilan ajralib turadi. Arab tili va yozuvining shuningdek islom dinining singdirilish bu ulka vakillarining ilgor musul mon dunyosi
xalklari fan va madaniyati yutuklaridan baxramand bulishiga va ularning yakinlashuviga olib keldi. Arablar istilosining salbiy tomonlaridan biri Toxariston ulkasi — dagi mavjud mustakil davlatlar tugatilib, Arab xalifaligi tarkibiga kiritilish bilan bir katorda ilk urta asrlar davri Toxariston xalklarining maxobatdli san’at turlaridan biri xaykaltaroshlik va rangtasvir san’atining inkirozga yuz tutishidir. ■
Shaxarsozlik. IX asrdan boshlab butun Movaroun — naxrda bulgani kabi Termiz va Chagoniyonda xam
shaxarsozlik jadal tarakkiy etgan. Bu davrda ulkada uch kismli shaxarlar batamom shakllangan. Termiz va Chagoniyonning tuzilishini ifodalashda arab tarixchisi Abu Abdullox muxammad ibn Axmad Jayxuniy yozib koldirgan malumotlar juda muximdir. Uning yozishicha Termizda shaxriston va kuxandiz bulgan. Shaxar rabod va rabotga ega.
Chagoniyonning markaziy shaxri Chagoniyonda Ibn Xavkalning ta’riflashicha, ark —kuxanduz mavjud bul — gan. Al — Mukaddasiy esa shaxarda juda kup muxta — sham yopik bozorlari bulib. ularning birining markazida pishirilgan gishtdan kurilgan juma masjid joylashgan, deb ta’kidlagan. «Xudud ul — olam»da Chagoniyon togning yon bagrida joylashgan katta shaxar deb ta’rif berilgan.
Termiz va Chagoniyonning urta asrlar davri shaxar — sozlik madaniyatini urganishda arxeologlar M.Masson, e.Rtveladze, Sh.Pidaevlar tomonidan utkazilgan kazishma ishlari juda muximdir.
69

Termizning 500 gektarlik shaxar tusini olishi Sh.Pidaevning ta’kidlashicha, X asr oxirlarida sodir bulib, XI—XII asrlar davomida juda ravnak topgan. Buning asosiy sabablaridan biri uning iktisodiy va xarbiy jixatdan muxim joyda ya’ni jayxun buyida joy — lashganligidir.

Arxeologik va yozma manbalarga tayanib, termizning X —XIII asrning birinchi choragidagi ichki tuzilishini kuyidagicha ta’riflash mumkin. shaxar kuxundizida shaxar xokim sar oyi joylashgan. Shaxriston uziga xos kush devorlar bilan urab olingan. Ichki shaxarda X asrda boshka inshootlar bilan bir katorda termizliy olim shayx Abu Abdullo Muxammad ibn Xasan ibn Bashir al —Xakim at —termiziy makbarasi shakllangan. Bu joyda juma masjidi va bozor bulgan.Shaxristondan sharkda va shimoli — sharkda mustaxkam mudofaa in — shootlari bilan muxofazalangan rabod kism joylashgan. Uning xar tomonida darvoza mavjud bulib, ularning asosiysi markaziy yulga tutash sharkiy tomondagi dar — voza xisoblangan. Bu darvoza shaxarning ichki kismini kabi yuzlab xonadonlardan iborat bulgan. Arab tarixchisi Jayxani — yning ta’kidlashicha, «xonadonlar loydan kurilgan bulib, juda muxtashamdir».Xar bir xonadon shaxarning umumiy me’morchilik tuzilishiga karab kurilgan. Bu xolni ayniksa. Xonadonlarning bir —biriga nisbatan joylashishida, shaxarni ichimlik suvi bilan ta’minlash va chikindi suvlarni chikarishga muljallangan kurilmalar misolida kuzatish mumkin. Xar bir shaxarlik xonadoni 20 va undan ortik xar xil xajmdagi ayvon kabulxona, bazm xonalari, erkak va ayollar kismlari va xujalik bi — lan boglik inshootlardan iborat bulgan. Xonalarni bezashda murakkab islimiy va girix nakshlar, rang — tasvirlar, yogochkorlik keng kullanilgan. XI asrdan boshlab rabodning sharkiy tomonida termizshoxlar saroyi vujudga kelgan. Yarim aylana shaklida burjlari bu maxsus mudofaa devori bilan urab olingan bu saroyning umumiy maydoni 10 gektarga teng bulgan.
Bu joyni asosan kabul marosimlariga muljallangan ka — bulxona va u bilan boglik binolar kurilgan.
70

Chagoni — yonning markaziy shaxri budrach 6 kvadrat km teng maydonni egallagan. Bu shaxar uzining yuksaklikka erishgan davrida, ya’ni X —XI asrning birinchi yarmida Sangardak — Kizilsuvning xar ikkala kirgogini egal — lagan.

Arab tarixchisi Istaxriyning maTumotlariga kura «Sagoniyon Termizdan maydoni jixatidan katta. Lekin Termiz axolisi soni va boyligi bilan Chagoniyondan ustun».Arab —fors manbalarida Termiz va Chagoniyon kabi poytaxt shaxarlar bilan bir katorda yana bir kancha shaxarlarning nomlari uchraydi. Bular Kuftan mulkligining IX —XIII asrlardagi markazi Xushvara, Termiz va Kuftan viloyatlari oraligidagi Xoshimgird , Charmangan yoki Sarmangan va boshkalar. Shaxarlar atrofida bog —roglarga boy kuplab kishloklar joylashgan. Tarixiy manbalarda Termiz atrofida Rushabud, shayshak, Batikar, Charmangan yonida Bug, Chagoniyonda esa Al — Mukaddasiy yozib koldirgan dalillarga kura 16000 ta kishlok bulgan. Manbalarda Chagoniyon kishloklaridan Basand, Barangi, Darzangi, Kumgonon, Sangardak, Burob, Zinvar, navondaklar tilga olingan.
Termiz va Chagoniyondagi kishloklar ishlab chikargan maxsulotlarning u yoki bu turlari bilan mashxur bul — gan. Savdo alokalari. Urta asrlar davri Termiz va Chagoniyonda «Buyuk ipak yuli»ning betinim faoliyat kursatgan davridir. Bu jarayon ba’zida yuksaklikka, ba’zida ayniksa, Chingizxon boshchiligida mugul ku — shinlari ulka
shaxarlarini shafkatsizlik bilan bosib olishi okibatida yuz bergan tushkunliklar balan ajralib turadi. IX —XIII asrlarda xam ulka shaxarlari savdoda kuplab maxsu — lotlari bilan mashxur bulgan.
Termiz sovun, fata va kayik ishlab chikarishdan Jayxun orkali yuk tashishdan, termizdan 5 — 6 farsax shimoli — garbda joylashgan Xoshimgird shaxarchasi chorva va jundan Chagoniyon bugdoyi, noyob za’far usimligi olganlar.
71
X asrdan boshlab termiz Movarounnaxrning yirik shaxarlaridan biriga aylangan. Shu boisdan barcha karvon yullari yokasida joylashgan manzillar urtasidagi oralik masofa termizdan xisoblangan. Arab —fors man — balarida termiz «Temir darvoza» oraligidagi Xoshim — gird, Rozik, Raboti, Xushvara, Karna, «temir darvoza» yonida Dari —oxanin kabi man zillar nomlari uchraydi. Termiz Chagoniyon urtasida termizdan bir kunlik masofada xozirgi Jarkurgon atrofida Sarminjon , Bush, Jaloir kishlogi markazida darzangi, undan sung barangi kabi mavzelar joylashgan.
Xunarmandchilik. IX —XIII asrlarda Termiz va Chagoniyon yurtlarida xunarmandchilik jadal rivo — jlangan.
Xunarmandlar ustaxonasi termiz va Chagoniyon shaxarlari bilan bir katorda kishloklarda xam bulgan.
Dalvarzintepa yonidagi garmalitepa kishlok joy — laridagi shunday kulolchilar ustaxonalaridan biri bul — gan.
Termizda kulolchilik maxallasi bir necha gektardan tashkil topgan. Bu shaxarda kulol ustalar maxallasi bi — lan bir
katorda temirchilar shishasozlar maxallalari xam bulgan. Paxtachilik asosida tukimachilik tarakkiyo et — gan Chagoniyonning Darzangi kishlogi tukimachilik sanoatining markazi xisoblangan. Ulkada temirchilik rivojiga Boysuntog va Kuxitang toglaridagi konlarning jadal uzlashtirilishi xam katta ta’sir kursatgan.
X asrdan Boysuntog janubiy yonbagridagi Tuda, Xuja, Koshkaron, Alami, Xomkondagi Chuyanli, Kuxitangdagi Kampirtepa atrofida konchilarning yirik —yirik ustaxonalari va maxallalari paydo bulgan.
Temirchi ustalar mexnat kurollari, uy —ruzgor idishlari bilan bir katorda antika shamdonlar sur — madonlar, koshtergichlar va kuzgular yasaganlar.
72
Termiz va chagoniyonlik ustalar temir buyumlarni kuyma va bolgalash uslubida yasaganlar. Misgar ustalar buyumlarga bezak berishda uyma va chizma naksh ususllaridan keng foydalanganlar.
Budrach shaxrini kazish davomida topilgan metall idishlar xazinasi ulkada misgarlikning jadal tarakki — yotidan dalolat beradi. XI asrga oid umumiy ogirligi 300 kg ga yakin bu xazina turli —tuman idishlardan, jumladan katta —katta kozonlar, xovoncha, shamdon, kuzalardan iborat.
IX —XIII asrlar davomida ulka xunarmandlari kuk, xavo rang shishadan kadax, bankasimon, butilkasimon idishlar kimyogarlar foydalanadigan kolbalar, grafinlar va pardoz —andoz buyumlarini juda moxirlik bilan yasaganlar.
Ayniksa, termizshoxlar saroyidan topilgan shisha tak — inchoklar uzining takrorlanmasligi bilan ajralib yoki ovchi ayolning otning ruparasida ov kushini kulida ushlab turgan xolatlari tasvirlangan. Yana bir takin — chokda eldek uchib borayotgan jayron atrofida «Sul — tonlarning sultoni Abul Muzaffar Baxrom shoxga» deb arab tilida bitilgan yozuv saklanib kolgan. Kulolchilik. IX asrdan boshlab Termiz va Chagoni — yonda xam sirlangan idishlar yasash uzlashtirilgan. Bu davrning sopol idishlari xususan, lagan, kosa, taksim — cha, kuzalar, yashil, jigarrang va sargish sirlarga buy — algan. Bir tur idishlar esa ok rangga buyalib, ustidan kufiy uslubida bitilgan kora va jigar rang yozuvlar bilan bezatilgan.
Idishlarning bir kismi maxsus koliplarda yasalgan. XI—XII asrlarda idishlarning turlari yana boyib turfa rangli buyoklarga bezalib. Nakshlari ustidan yaltirok sir bilan koplanadi.
Termizlik kulollar urta asrlarda simob kuzalar yasashda xam mashxur bulganlar. Ular tayyorlagan simob ku — zachalar Movarounnaxrning kuplab shaxarlarida sotil — gan.
Shunday kilib, Termiz va Chagoniyon xalklari IX —XII asrlar mobaynida ijtimoiy — iktisodiy va madaniy xay — otning barcha jabxalarida tarakkiyotga erishganlar. 73