2022 O‘zbekiston madaniyati va san’ati tarixi

Nazorat topshiriqlari:
1.O‘rta asrlarda O‘rta Osiyoning madaniyat va san’at taraqqiyoti.
2.Somoniylar, Qoraxoniylar, G‘aznaviylar va Xorazmshohlar davrida moddiy madaniyat taraqqiyoti.
Mustaqil ish topshiriqlari:
1.O‘rta Osiyo musulmon sharqi uyg‘onish davri madaniyati.


12-Mavzu. XVI-XIX asrlarda O‘zbek xonliklari davri madaniyat va san’ati


Reja.
1.XV asr boshlariga kelib Dashti qipchokdagi qabilalar.
2.Mustaqil davlat tuzish harakatlarining boshlanishi.
3.Shayboniylar davrida madaniyati va me’morchilik.
4.Hattotlik san’atining rivojlanishi.
5.Kitob bezash hamda miniatyura ishlash borasidagi yutuqlar.
107

Shayboniyxon (1451 — 1510) qushinlarining Markaziy Osiyo xududini bosib olishi uchun qulaylik tug‘dirdi. Muhammad Shayboniyxon kqchmanchi qabilalarni birlashtirgan, ixtidorli ilmli shahzoda bqlgan. U Samarqand, Buxoro, Yassi, Astraxan kabi shaharlarda bulib, uz davrining yaxshi ma’lumotli kishi hisoblangan. U turk va fors tillarini mukammal bilgan. Old Osiyo va Markaziy Osiyoning ichki vaziyatini yaxshi bilgan siyosatchi bqlib, temuriylar davridayoq ru — honiylarning vakillari orasida yuksak martabali homiylarga ega bqlgan.Movarounnahrning kuplab shahar zadogonlari Shayboniyxonni—

boniyxonni kullab quvvatlagan. Chunki ular turli
bosqinchilik urushlari, bebosh beklarning o‘z boshimchaliklaridan bezor bqlgan yedilar. Uning tarafdorlari mana shu tartibsizliklarni yqqotish uchun kuchli xon hokimiyatini qrnatilishidan manfaatdor edi. Yozma manbalarda ta’kidlashicha, temuriylar davlatini zabt etishda Shayboniyxon teva — ragida jispslashgan bir qator urug"lar, paymonlar, uygurlar, dqrmonlar, mang"itlar, minglar, qqng"irotlar, jaloyirlar, qurlavutlar, ichkilar, qiyotlar, burqutlar, yobug"ular, shunqorlilar ishtirok etgan. Shayboniyxonning Markaziy Osiyoni bosib olishdan oldin dehqonchilik madaniyati va hunarmandchilik markazlari bqlgan. Yangi erlarni egallash kqchmanchi zadogonlarga katta daromad keltirilishi kqzda tutilgan edi.
Shayboniyxon kuchmanchilarning jangovor an’analari bilan Urta Osiyo shaharlarining madaniy yutuqlarini birlashtira oldi. Bu esa istilochilik yurishlarini muvaffaqiyatli chiqishini ta’minladi.
XVI asrning birinchi un yilligidayoq Shayboniylar Markaziy Osiyoning Buxoro, Samarqand, Shosh, Kesh, Urganch, Nasaf, Hisor, Termiz, Balx, Hirot kabi yirik savdo hunamandchilik va madaniy markazlarini egalladi.
Siyosiy nizolar va urushlar natijasida mamlakatning iqtisodi izdan chiqqan, savdo, tovar —pul munosabatlari yomon ahvolda edi. Hunarmandlar va dehqonlar qz ishlarini tashlab ketgan, shahar va qishloqlar hayoti inqiroz jarayonini uz boshidan kechirayotgan edi. Shayboniylar tomonidan mamlakat iqtisodiyotini oyoqqa turgazish uchun utkazilgan chora tadbirlar
XVI asrning 30 —yillariga kelib uz natijalarini berdi. Shayboniylar uzlarining salkam 100 yillik hukmronligi davrida 3 marta pul islohoti qtkazildi. Shuning uchun Muhammad Shayboniyxon (1501~1510y) Ubaydulla Sulton (1533-1539y) Abdullaxon (1557-1598y) davr-larida mamlakatning iqtisodiy va madaniy hayotida yuksalish davri buldi. Ayniqsa Abdullaxon davrida markazlashtirish siyosati oxiriga yetkazilib, xon hokimiyati cheklanmagan huquqqa ega buldi. Buxoro xonligiga asos solindi.
Mamlakat kup qonli urushlar va qirg‘inlar evaziga markazlashtirildi. Masalan Abdullaxon uzining urugiga mansub barcha erkaklarni qirib yubordi. Undan qolgan birgina merosxur Abdumumin ham 5 oy hukmdorlik qildi. Abdumumin Bu esa xalqni oldida va davlat ichida Abulfayzxonni obrqyini pasayib ketishiga olib keldi. Endi taxtni Chingiziylar avlodi qrnini kuchli mavqeyga ega bqlgan mangitlar sulolasining boshlig‘i Muxammad Rahimbiy
yegalladi. U Chingizxon avlodi bqlmaganligi uchun amir deb e’lon qilindi.
Bu sulola XVII asrning 50 — yillaridan 1920 yilgacha hukmronlik qilgan. Ular faqatgina Buxoro xonligi yoki amirligi ter 108
itoriyasini boshqaradilar.

Buxoro xonligidan tashqari Markaziy Osiyoning shimoliy va shimoli — g"arbiy qismida Xiva va qqqon xonliklari tashkil topdi. Xonliklar qrtasidagi qrushlar qqqon xonligi Jizzax, Oratepa, Xqjand va Toshkent shaharlarini egalladi.

1710 yilda Farg‘ona vodiysida qqqon xonligi tashkil topdi. Uning poytaxti qqqon shahri edi. Xonlikni minglar urugiga oid sulola boshqarari. Xonliklar bir — biri bilan doimo dushmanlik munosabatida bqlib keldilar.Ularning shaharlari, bozorlari obod bqlsa —da, qzaro nizolar savdo aloqalari va madaniyatni taraqqi — yoti uchun tqsqinlik qilardi. Lekin ular qziga xos ma — daniy markazlarga ega bqldi. Savdo— sotiqning rivo — jlanishini va qlkada mehnat taqsimotining chuqurlashuvi natijasida tovar —pul munosabatlari tobora rivojlana boshlaydi.
XIX asrning birinchi yarmida Buxoro va qqqon sha —
harlari ip — gazlama matolari ishlab chiqaruvchi
markazlarga aylandi. Samarqand va qqqonda qog‘oz
ishlab chiqarilar edi. Ma’dan mahsulotlari Namangan
va Hisorda, qurol —yarog" ishlab chiqarilardi. Tovar pul
munosabatlarining rivojlanishi xonlikda soliq tizimining
qzgarishida ham qz ifodasini topdi —xonlar asa —
sekin qql otsidagi aholidan undiriladigan soliqning
pul tartibiga qta boshladilar.
Biroq natural soliqlar hali qz kuchini saqlab qolgan edi. Sugorish shaxobchalari, tqg‘onlar,yqllar va itsehkomlar qurish va ta’mirlash bilan bog"liq deh — qonlarning moddiy majburiyatlari ham katta qrin egallardi. Mamlakatda dehqonchilik va chorvachilik bilan shug"ullanuvchi aholi ishlab
chiqaruvchi kuch bqlib qolaverdi. XVI —XIX asrlarda qrta Osiyoda tabiiy fanlarda ham yuksak yutuq va tajribalar qqlga kirildi.Ilgargi davrda yashab ijod qilgan matematika, asro — nom, faylasuflarni asarlariga sharhlar yozilib izohlar berildi. Muhammad Al Xorazmiy, Ibn Sino, Beruniy, Forobiy, Ulug"bek, Rumiy, Ali qushchi yaratgan asarlar qaytadan o"rganildi. qnlab asarlarga sharhlar yozilib, kamdan —kam yangi g‘oyalar taklif etildi. Matematika sohasida Muxammad al Xodi Toj as Sa’diy (vafoti 1568y) "Shamsiddin as Samarqandiy asaridagi Rumiy sharhiga (XIII asr) izoh" , " Aylana tartibidagi sinus", " Ta’sis etish yqli" kabi asarlari, Latif Muxammad ibn Bobo Samarqandiy qzining "Hisob haqidagi risola", "Vasiyning tqrt qismi". Abdusamat qozi Muxammad Akbarxon Eron olimi Bahovuddin Olimiyning "Hisob haqida xulosa" asariga sharh yozgan.
Buxoro xoni Ashtarxoniy Subxonqulixon "Baxtli soatni bilishda oy faslining mohiyati" nomli asrologik asari bilan, Ahmad ibn Nosir Donish qzining "Yulduzlari nazorati" sari bilan asronomik taqvim tuzdi., "quyoshning burj otsiga kirishi" , "Kurra fozoning tuzilishi haqida"risola, "quyosh chiqishi va botishi vaqtlarining jadvah" kabi asrlari bilan Musurmon shahri qrta Osiyo mutafakkirlarining qatoridan mu — nosib qrin egalladilar.
Bu davrda bir qator geografik asrlar yaratildi. Masalan Nizomiddin Abduvali Birjondiy (1525 y vafot etgan) qzining "Ajoyibotlar mamlakati" nomli asari qrta Osiyoning "yetti
109
Zahriddin Muxammad Boburning "Boburnoma" asari ham Farg"ona vodiysi, Buxoro, Toshkent, Hisor, Termiz, Hirot, qobul kabi shaharlarning geografiyasi. Arabis — ton, Eronjroq, Ozarbayjon, Xitoy, qoshg"ar kabi yurt — larning tabiati, qsimliklari, hayvonot olami va aholisi haqida muhim ma’lumotlami qzida mujassam etgan. Hofiz Tanish Buxoriyning "Shohlami sharflovchi ki — tob"(Sharofnomai shohiy) asarida Movarounnahrning yirik shaharlarini tarixiy geografiyasi talqin etiladi. Asli Andijonlik Balx kitobdori Maxmud ibn Valining ("Baxr ul asror fi manoqib al ahyor") "Olijanob ki — shilarning jasorati xaqida sirlar dengizi" nomli asari asrlarga oid shaharlari madaniyati asronomiya, geografiya, mineralogiya va botanika fanlariga oid ma’lumotlarni qzida mujassam etgan.
Xiva xoni tarixchi Abulg"ozixon qzining "Shajarai turk" va"Shajarai tarjima" asarlarida Xitoydan Misrgacha bqlgan hududlarda yashovchi xalqlari turmushi, qabila urug‘lari, ayniqsa qrta Osiyodagi turk qavmlari va ularning madaniyati haqida tqliq malumot beradi. Tibbiyot sohasida Yusuf ibn Xaravi 1511 yil yozgan "Foydali maslahatlar tqplami" Sulton Ali "Davlolash dasturi"(Dasur al— iloj) asarlari kasalliklami oldini olish yqllarini qrgatadi. Mulla Muxammad Yusuf qahhol (Abdulatifxonni shaxsiy tabibi) qzining "Bezgakni qrganish"asarida davolash uslublarini taklif etadi. "qahhollar (kqz kasali shifokorlari) ning asarlarining mag‘zi" asarida kqz xasaliklarini davolash usullarini bayon etadi. XVI —XIX asrlarda Buxoro, Xiva va qqqon xonliklarida adabiyot sohasida mukammal maktablar vujudga keldi. XVI asrning yirik madaniy va adabiy markazi Samarqand va Buxoro shaharlari edi. Adabiyot sohasida, ijtimoiy —falsafiy qarashlarni qzida mujassam etgan bir qator asarlar yaratildi. Mas’ud ibn Usmon Kqhisonning "Abulxayron tarixi", nomalum muallif (keyingi malumotlarga kqra Shayboniyxon) ning "Tavarixi guzudan nusrnom Kamoliddin Binoiyn — ing "Shayboniynoma" ,
Fazlulloh ibn Ruzbekxonning "Mehmonnomai Buxoro", hofiz Tanish Buxoriyning "Abdullanoma", Gulbadan — begimning " Humoyunnoma", Muxammad Haydarning "Tarixi Rashidiy" va boshqalar. Bu davrdagi adabiyot qarama — qarshi ikki yqnalishl) feodal — diniy — badiiy, ya’ni xon hokimiyati va ruhoniylar, boy zadogonlarni manfaat va ehtiyojlarini qzida aks ettirgan oqim. 2) xalq adabiyoti — haqiqiy xalqchil, ijtimoiy —falsafiy qarashlarini qzida mujassam etgan oqimlar taraqqiyot etdi.
Feodal diniy —badiiy adabiyot feodal tuzumi va hukmron sinfini manfaatini himoya qildi. Bu oqimning Shayboniy, Ubaydiy, Aziziy, Haziriy, Abulfayz, Sulay — mon, Mulla Shodi va boshqalar kabi vakillari mavjud edi. Bu davrdagi ijodkorlar qz asarlarida tor doiradagi zadogonlarning qiziqishini aks ettiradi. Xalq adabiyoti esa inson va uning mohiyati, dunyoqarashi, diniy va dunyoviy kamoloti, jamiyatning salbiy tomonlarini ochib beradigan yqnalish edi.
Bu oqimning Bobur, Muxammad Solih, Majlisiy, Xqja kabilar edi. Bu davrdagi adabiyot qrta Osiyo chegarasidan chiqib, Turkiya, Hindison, Ozarbayjon va boshqa mamlakatlarga tarqaldi. Boburning "Bobur — noma" asari qz davrining ijtimoiy —siyosiy, iqtisodiy va madaniy xayoti haqida har tomonlama chuqur tasavvurlarni beradi. 110

Bobur shaxsi qarama — qarshi qarashlarga ega edi. Bir tomon qz yurtini sevuvchi va musofirlikning azobini tortgan, insonparvarlikni kuylovchi shoir bqlsa, boshqa tomondan Temuriy hukmdor bo*lib, qzaro feodal urushlarini olib borardi. Boburnoma qzbek tilidagi mq’jizaviy asar, ugqzal xalqchi atamalar, aytishuvlar va so‘z boyliklarini namoyish qiladi. O‘z davrining mashhur shoiri, tarixchi va davlat arbobi Muxammad Solih Xorazm hukmdori Nur Sayidbek oilasida dunyoga keldi. U Hirotda Abdurahmon Jomiy qqlida tahsil olgan. U Xurosonda Husayxi Boyqaro, Buxoro va Samarqand Temuriylari saroyida, Bobur va Shayboniy saroylarida xizmat qilib, amir — ul — umaro (amirlar amiri) "ma — miush — shuaro" (shoirlar podshosi) unvonlariga ega bo‘lgan. Uning "Shayboniynoma" asari realitsik xarakterga ega. Tilning ravonligi, qzining yuksak badiiy ji — hati bilan asar ajralib turadi. Asar 76 boblik doson bqlib, 5 — 6 yillik voqealami qz ichiga oladi. Unda Temuriylarning Shayboniylar bilan kurashi, xalq ah — volining og‘irlashganligi qylovsiz olib borilgan urushlar kqplab shahar va qishloqlarni, sug"orish inshoatlarini vayron etganligi haqida, hamda qsha davrda qurilgan madrasa va maqbaralar haqida muhim ma’lumotlar mavjud. Asardagi kqplab urug" va qabilalarning, shahar va qishloqlarning nomi, hamda geografik terminlarining qo‘llanilishi o‘quvchida qiziqish uyg‘otadi.

Xorazm hukmdori Abulg‘ozixon (1603—1664y) yirik tarixchi olim bqlib, u ham turk, ham fors — tojik tilida asarlar bitgan. Uning "Shajarai — Tarokima" va "Shajarai turk" nomli qrta Osiyo va turk xalqlarining madaniyati va tarixi haqidagi asarlari mavjud. Birinchi asar ajnaviy Turk hukmdori qg"uzxon va uning avlodlari, turkman qabilalari haqida bqlsa, ikkinchi asar Chingizxon va uning avlodi, xususan Shayboniylar haqida hikoya qiladi. Muallif tarixiy voqealar, afsona va boshqa rivoyatlar orqali qz sulolasining va boshqa hukmdorlar sulolasining kelib chiqishini ta’riflaydi. XVIII asrning taniqli turkman shoiri Nurmuxammad qarib Andalib(1710— 1776y) dosonlarning muallifidir. Uning "Sad Vaqqos", "Zaynul arab", "Yusuf va Zu — layho", "Layli va Majnun" kabi asarlari mayjud. Uning kamol topishida Navoiy va Fuzuliy ijodining roli beqi — yosdir.
Uning asarlari xaqchil bqlib, hayotiy va ishqiy sarguzashtlarni ham qz ichiga olgan.
Bu davrda kalligraf (hattot) Yusuf Rojiy, Bobojon Sanoiy, Xudoybergan Muhrkan, Muxammad Yoqub Devon Xorazmiy, Muxammad Rizo Oxundlar saroy — larda, kutubxonalarda xizmat qilib, badiiy asarlarni jildlarini yangilash, kqpaytirish va keng tarqatish uchun ijod qilganlar. Bir kitobni tayorlash uchun qog‘oz kesadigan kishi, xattot— kotib, muzahhib (qu — lyozmani bezaydigan), lawah (kitob boblarini va rasmlarni joylashtiradigan), musawir, sahhof (muqovalaydigan) kishilar qatnashganlar. Kalligrafiyani urganish muhim va qiyin bulgan.Shermuhammad Munis "Savodi ta’lim" asarini yosh hattotlar uchun darslik qilib yaratgan. Komil Xorazmiy
(1825—1899y) shoir, bastakor, hattot, musavvir bulgan.
Uning musiqaga atalgan "Xorazm notasi" nomli asari
mavjud. Kuqon xonligidagi adabiy muhit ham uziga
xos maktab buldi. Bu davrdagi adabiyot haqida XVIII
111

nomli she’riyat antologiyasi muhim malumotlarni

beradi. Fargona vodiysining mashhur shoiri Boborahim
Mashrab (1640—17IIy) adabiyotining progressif yunalishini taraqqiyotida muhim rol uynadi. Uning asarlari Urta Osiyo buylab keng tarqaldi. Chunki u xalq dardi, sitami, qaygu — alamiga sherik bqldi. Xonlikdagi yomon ilatlami qoraladi. Erkinlik, hurfikrlilikni kuyladi. shuning uchun uni Balxda din — dorlarning igvosi bilan 1711 —yilda osib qldirdilar. XVIII asrning mashhur shoiri Turdi Farog"iydir. Shoirning turli qzbek qabilalarini va urug‘larini qzaro murosaga chaqiruvchi "tor kungillik beklar" deb ataluvchi she’ri xalqni birlikka chaqirgan. Kuqonning XVIII asrdagi mashhur hajviyotchisi Maxmur uzining "Hapalak", "Itboqar qozi", "Xoji Niyoz", "Karimqul Mehtar" kabi she’rlarida amaldorlarning yaramas, buzuq, xulq -atvori va razil harakatlarini fosh qiladi.
U "Hapalak" she’rida och yalang‘och xalqqa solingan "tilla soligi baxtsizlik keltirishini iztirob va qaygu bilan tasvirlaydi.
Sunggi urta asrlar arxitekturasi turtta davrga bulingan. Birinchi davr XVI asr boshlaridan XVII asrning 60 — yillarigacha uz ichiga olib, temuriylar davri qurilishini davom ettirish va shahar uchun intilishini kuchay ganligi bilan harakterlanadi. Bizgacha sanoqli qurilish inshoatlari etib kelgan bulsada, Buxoro qurilish maktabining uziga xos xususiyatini kursatadi. Buxoro X asrda urta Osiyoning qurilish va san’atida markaziy urinni egalladi. Chunki Buxoro davlatning markaziga aylandi. 1514 yil Buxoroning markaziy maydonida Kalon (katta) Juma masjidi qurildi.
1535-1536 yillarda uning qarshisida Mir-Arab madrasasi qad kutardi. Bundan tashqari aholi zich yashaydigan guzarlarda Xuja Zayniddin xonaqosi va Baland masjidi kabi inshoatlar barpo etildi.
Ikkinchi davri esa XV asrning 60 -yillaridan XVI asrning oxirigacha bulgan davrni uz ichiga oladi. Abdullaxon II (1557 —1598y) davrida mamlakatda siyosiy va iqtisodiy barqarorlik hukm surib, arxitektura va san’at rivojlanadi. Buxoro markaz bqlganligi uchun Samarqand, Toshkent, Termiz kabi shaharlarga nis — batan tez rivojlana boshladi. Lekin shunga qaramay Toshkentda Baroqxon va Kqkaldosh, Denovda Sayid Otaliq madrasisi, Termizda Sulton — Saodat (nekrapol) davinalar maqbarasi qad kqtardi. qarshi chqllarida va quzor Kelif savdo karvonlari yqlida Abdullaxon rabot deb ataluvchi karvon saroylari qurildi. Bu davr qurilishida jamoat inshoatlari va shahar va xalqaro savdo sotigini rivojlanishi uchun yullar, karvonsaroylar, sardobalar qurilishi yetakchi urin egallaydi. Birgina Abdullaxon davrida bunday inshoatlarning soni 500 dan oshib ketdi. Buxoroni uzida qurilgan Modarixon va Abdullaxon ansamblini uz ichiga oluvchi "qush madrasa", Govkushon va Xuja madrasalari uzining keng maydonlari bilan kishilarni diqqatini uziga jalb etdi. Shaharning savdo rastalari orasidan utadigan yul kengaytirilib, asosiy savdo yqliga tutashtirildi. Buxoroning sharqiy rabodida ham yirik Kukaldosh madrasasi bunyod etildi.
112

Buxorodagi Labi xovuz Devonbegi xonaqosi va madrasasi urtasida qurildi.

(1619— 1622y) Samarqanddagi Registon maydonida Ulug‘bek xonaqosi urnida (1636y) Sherdor, 1647-1660 yillar Tillaqori madrasalari qurilib, Mirzoi deb ataluvchi ilgarigi karvon saroy urnini ishgol qildi. Bu qurilishlar uzining hajmi, salobati va mahobati bilan XV asr arxitekturasini davom yettirilishi edi. Sunngi feodal davri arxitekturasining yangi 4 —bosqichi XVIII —XIX asrlarni qamrab oladi. Bu davrning merosi deyarli qurilgan Samarqand shahrining Chelak mavzesidagi maqbara xuddi shu an’analarimizni qayta tiklanganligini namunasi buldi.
Bu davrda tuqimachilik ham rivojlandi. Ipak, tillo ipakli mato, qogoz va jun matodan atlas, shoyi, kimxob va boshqalar tayorlanar edi. Kiyimlar choddor, ham,boz,karbos, mitqol, alacha, zandanachi kabi matolardan
ham tqqilar edi. Taniqli tqquvchilar usod Jon Ali va uning qgTi Nazar Muhammad qosim, Mulla Jamol Chitgar, Loxuriy chitgarlar— Samarqandda, Poyondoyi alachi, Alachabof, Alashox, Alachabof kabilar Buxoroda
faoliyat kursatganlar.
Bu davrda zarduzlik, (chekankachilik) misgarchilik,kulolchilik noyatda yaxshi rivojlandi.Zarduzchilikda Buxoro va Samarqandning duppilari,kamzullar, salla, rumol, ayollar kuylaklari, qimmatbaho kiyimlar zar jiyakli qilib tuqiladigan buldi.
Taqinchoqlar kupaydi. Zargarlar nozigardon, zebigardon, xalqa, sirg‘a, xafaband, tillaqosh, tomoqlov kabi taqinchoqlarni ishlagan.
Bronza, mis, va kumushdan idishlar yasash keng tarqalgan. Idishlar qsimlik novdalari va gullar tasviri bilan bezalgan. Samarqandlik Husayn Misgar, Buxorolik Yor Hasan Rixtagarlar mashhur misgarlar hisoblangan.
XVI —XVII asrlarda kulolchilik ham taraqqiyot etdi. Kulollar sirsiz, buyoqsiz xumlar, kuzalar, angobli bezalgan, qalin va tiniq rangda sirlangan kosa, lagan, tuvaklarni turli shakllarini ishlab chiqarganlar. Idishlar geometrik va qsimlik guli tasviri bilan bezatilgan. Idishlar zangori, firuza va yashil, sariq ranglarda bqyalgan.
Buxoroda Huja Miroqi Kosagar, Mas Ali Kosagar, Sulton Muhammad Kosagar kabi mashhur kulollar bqlgan. Shunday qilib amaliy san’at taraqqiyotida an’anaviy uslub etakchi urin egallaganligi uchun iqtisodiy va siyosiy hayotidagi inqirozni hali yengib, kishilarning manfaat va ehtiyojlarini aks ettirdi.
XVI —XVII asrlarda Samarqand va Buxoro butun urta Sharqning musiqa markazlaridan biriga aylangan edi. XVI asr boshlarida Hirotdan va Xurosonning boshqa shaharlaridan Movarounnahrga kuplab musiqachilar kuchib kelgan. Buxoroga kelgan Husayn Udiy, Gulom Shodi va boshqalar musiqa nazariyotchilari bulgan. Bu esa Samarqand, Buxoro kabi Urta Osiyo shaharlarida mahalliy musiqa va uning nazariyasini kuchayishiga sabab buldi. Shaharlarda musiqa madaniyatini taraqqiyoti uchun ijtimoiy muhit yaxshi edi. Musiqa va she’riyat bilan jamiyatning keng qatlami qiziqib, kishilarni uylarida, majlislarda mushoira va musiqa kechalari uyushtirilib turilgan. Bu davrda uzbek va tojik xalqlarining shashmaqomi vujudga keldi.
Bu davrda g‘ijjak, sato, qubuz, dumbira, dutor, tanbur, rubob, chang kabi simtorli asboblar, sibiziq, gajimay, nay, qushnay, surnay, karnay kabi chaladigan, doira, nog‘ora, safan, qosliuq kabi urib chaladigan musiqa asboblari keng tarqaldi.
113
XVI asrning yirik musiqashunos olimi Najmiddin Kavnabi Buxoriy uzining "Risolayi musiqa" nomli asari bilan mashhur bqldi. U Sharqdagi buyuk musiqashunos olimlarni asarlarini tqpladi. Uning asarida Abu Nasr Forobiy, Sayfiddin Urmaviy, Amuliy, Adulqodir, Marog‘iy va boshqalarni asarlari va musiqada yaratgan uslublariga ta’rif berilgan. XVI — XVIII asrlarda qrta Osiyoning yirik shaharlari Buxoro, Xiva, Oqqonda teatr artislari bqlganligi manbalarda yeslatiladi. Buxoro, Xivada masxara — masxarabozlik, Kuqonda qiziqchilik teatrlari mavjud edi. Teatrning bu shakllari Xorazmda qadimdan saqlanib kelgan. Xorazm shaharlarining saroyidagi teatr sahnasida masxarabozlarning "Xatarli uyin" deb nomlangan komediyasi ijro etilib kelgan. Artistlarning chiqishlari albatta musiqa jurligi ostida bulgan.
XVIII asrning oxiri XIX asrda Buxoroda Sayfulla Masxara, Ergash masxara va boshqa aktyorlar ishti — rokida "Rais", "Tabib", "Kqhisonlik domla", "Murab — boshi", "Sudxqrning qlimi" nomli komediyalar sah — nalardan tushmay ijro etilib kelingan.
XVIII asr boshlarida quqon xonligida qiziqchi teatri faoliyat kursatgan. Teatrda "Mudarris", "Yerning bulinishi", "Muqaddas joy va donishmand", "Bolalarni tugilishi haqida ibodat" va boshqa komediyalar ijro etilgan.
Aktyorladan Bidiyorshum, Bahrom qiziq, Mqmin qiziq, Usmon qiziq kabilar mashhur komik artistlar hisoblangan. Shunday qilib, Urta Osiyo xalqlari san’ati taraqqiyoti mahalliy xalq orasidan yetishib chiqqan ijodkorlarning faoliyati bilan bog‘liq edi. San’atkorlar, hunarmandlar, ilgor fikrli fozil kishilar, faylasuflar uz asarlari va ijodiy faoliyatlarida xalqimizning moddiy va ma’naviy qadriyatlarini aks ettiruvchi asori atiqalar yaratdiki, bu madaniy meroslar hozirgi Uzbekiston xalqlarini Mustaqillik madaniyatini yaratish va qadriyatlarimizni tiklanishida uziga xos poydevor vazifasini utamoqda.