2022 O‘zbekiston madaniyati va san’ati tarixi

Nazorat topshiriqlari:
1.O‘rta asrlarda O‘rta Osiyoning madaniyat va san’at taraqqiyoti.
2.Somoniylar, Qoraxoniylar, G‘aznaviylar va Xorazmshohlar davrida moddiy madaniyat taraqqiyoti.
Mustaqil ish topshiriqlari:
1.O‘rta Osiyo musulmon sharqi uyg‘onish davri madaniyati. 91
Amir Temur va Temuriylar davri madaniyati va san’ati
Asosiy savollar:

1. Amir Temur va Temuriylar davri madaniyati va san’ati tarixini urganuvchi manbalar va adabiyotlar.

2. Amir Temur va Temuriylar davri musika san’ati
3. Amir Temur va Temuriylar davri kitobat san’ati
4. Amir Temur va Temuriylar davri xarbiy musika san’ati
4. Amir Temur va Temuriylar davri me’moriy kurilish san’ati
5.Amir Temur va Temuriylar davri rassomchilik
Temur va temuriylar davrida Movorounaxr madaniyatini
o‘rganish uchun vujudga kelgan tarixiy sharoitni o‘rganmog‘i
lozim.
XIV asrniig 50-60 yillaridagi ijtimoiy tarixiy sharoit bir
tomondan feodal tarqoqlikni kuchayib borayotganligi bilan
baxolansa, ikkinchi tomondan esa mo‘g‘il istelochilarining
Movorounaxr teretoriyasining to‘la egallab olishga
intilayotganligi bilan baxolanadi.
Sharqning‘ yirik teretoriyasini o‘z ichiga olgan va mo‘g‘ul
istibdodidan mustaqil ravishda markazlashgan davlatning
vujudga kelishi shunday iqtisodiy—siyosiy va madaniy inqiroz
davriga to‘g‘ri kelgan edi. Bunday tarixiy shart —sharoit Amur
Temurdek buyuk shaxsni tarbiyalab yetishtirdi. Buyuk imperiyani
vujudga keltirish va uni barpo etish Temur zimmasiga tushdi.
Amur Temur Qashqadaryo voxasining (Shaxrisabz) tumaniga
qarashli Xo‘ja ilg‘or qishlog‘idagi Barlos urug‘ining yirik
vakllaridan biri Amir Tarag‘oniy xonadonida 136 yilda tug‘ilgan.
Uning dastlabki jangovor faoliyati Mo‘g‘iliston xoni Tugluk
Temurxon xukumronlik qilgan davrga to‘g‘ri keladi.
Tug‘luq Temur 1360 va 1361 yillarda Movorounaxrning keng
terretoriyasini egallab olgan edi. Mug‘illar istelosidan Xo‘ja
Barlos Xurosonga qochib ketadi. Kesh viloyatiga yosh Amur Temur
xokim bo‘ladi va mo‘g‘ul xoni xizmatiga o‘tadi.
1360 yillar Amur Temur Movorounaxrning ozodligi uchui
kurashni kuchaytirishda o‘z atrofiga tarafdorlar yig‘di.
U Mo‘g‘iliston xoniga uzoq vaqt xizmat qildi. Uning oliy
maqsadi xalqni mo‘g‘ular istelosidan xalos etib, mustaqillikga
olib chiqish edi. Shuning uchun u o‘z dushmanlari bilan xam
murosaga kirishga va dushmanlari qo‘ygan shartlarni sabr —qanoat
92
Qutlug‘ Temur vafot ettandan so‘ng Movorounaxrda uning o‘g‘li
bir oz vaqt xukumrolik qildi.
Ilyosxo‘ja mo‘g‘illarning
qarorgoxini (Oliy o‘rda) Samarqandga ko‘chirmoqchi bo‘ldi. Ammo
mo‘g‘illar orasidagi kelishmovchilik bu ishni amalga oshirish uchun
to‘g‘anoq bo‘ldi. Shuning uchun Ilyosxo‘ja va qavmi orasida obro‘yini
yo‘qotdi.
XIV asrning 40 —yillarida Mo‘g‘ular xonining O‘rta Osiyodagi
yozgi qarorgoxni Kepakxon Nasafga ko‘chirib keladi. Shu davrdan
boshlab Nasaf mo‘g‘ullarga qarshi «Qurg‘on —qala» nomi bilan
atalib boshlangan.
Xudi shu ishni amalga oshirishga uringan Ilyosxo‘ja 1365 yilda
Movorounaxrdan xaydalgan. Agar Mo‘g‘ilning qarorgoxi o‘rta
Osiyoda bo‘lsa zulum kuchayishi muqarrar edi. Ilyosxo‘janing
Movorounnaxr ustiga qilgan yurishida Amur Temur va amir Xusayn
qarshi chiqdi. Bu urush tarixda «loy jangi» nomi bilan
kiritildi. Bu jangda Temur va Xusayniyning qo‘shinini
mag‘lubiyatga uchraydi. Xusayn Xurosonga qochib ketadi. Temurbek
esa Amudaryoning o‘ng soxiliga kelib tushadi.
Mamla.katda mo‘g‘ular zulmiga, istipdadiga qarshi xaql xarakati
boshlanib kyotidi. XurosonnyNg sabzovot shaxriga mo‘g‘ularga g‘arshi
ko‘tarilgan bu xarakat 1337 yilda boshlangan bo‘lib, yani boshini
dorga tikkagglar deb atalidi.
Savdogarda bu davlat 1337—1381 yillarda barqaror bo‘ldi. Bu
xarakatning kulminatsion nuqtasi Samarqand qo‘zg‘alonchilarning
mo‘g‘ullarga qarshi kurashida o‘zligini ko‘rsatdi. Mavlonazoda,
Abubakr, Kalakiy, Xurdak Buxoriy kabi ilim soxiblari va
xunarmandlar qo‘zg‘alonchilarga bosh to‘lab Samarqand shaxrini
mo‘g‘il qo‘shinidan ximoya qildi. Sardobalar toki Temur va
Xusaynga Samarqandni topshirmagunlaricha tinim bilmadilar.
Shunday qilib 1366 yil baxorida Temur va Xusayn Samarqandga
kirib-keldi. 1370 yylga, qadar Amur. Temur mamlakat
ichkarisidagi dushmanlarini tor — mor etish. Temurning xokimiyat
tepasiga kelishiga Termiz va Chag‘aniyon yurti xam muxim axamiyatga
ega bo‘lgan. Mo‘g‘ullariiig qo‘shindarini tor —mor etishda 1361 yil
Termiz qal’asida, payg‘ambar orolidan panox topgan.
Amir, Xusayn qo‘shinlari «Kaxalka Temur konug, Temur
darvozasi orqali o‘tib, chak-chak darasi (tangi Chak —chak)da tor —
mor etadi. Chag‘aniyonda Xusayniyning (Navandaqdagi Qizil —qum)
qirg‘og‘ida joylashgan» 3 ming kishilik qo‘shinini dog‘da qoldirdi.
Amir Xo‘saynning xoinligini sezib yurgan Amir Temur 1370 yil baxorida Balx qamali davrida Xutallon xokimi Kayxusrav qo‘li bilan o‘zini «kalbaki» do‘stini qatil
93
Amur qisqa muddat ichida Amu va Sirdaryo oralig‘idagi yerlarni,
Farg‘ona va Shosh mulchiliklarini birlashtirdi va o‘ziga
bo‘ysundirdi. 1372 yildan 1388 yilga qadar Xorazmga 5 marta
yurish qilib, uni xam o‘z imperiyasining tarkibiga kiritdi.
Amir Temur Olti O‘rda xoni To‘xtamishga qarshi 1389—1395
yillarda 3 marta yurish o‘tkazib, mo‘g‘ul xonini butun rusdagi
quvvatiii sindirdi. Bu yurishlar natijasida Povale, Astroxon,
Moskva knyazligi va Azov bo‘ylari xam Temurga boj to‘laydigan bo‘ldi. Moskov knyazligi to Shoxrux vafotigacha temuriylarga boj to‘lab kelgan (Temurxon, Cho‘lpon,1990).
Amir Temur Eron, Kavkaz, Hindiston, Kichik va Old Osiyo, Shomu-Iroq ustiga qilgan harbiy yurishi imperiyasini kengaytirishga qaratilgan.
Amir Temur Movorounaxr iqtisodiy va manaviy taraqiyotida
yangicha yo‘nalishni barpo etdi. U boy o‘ljalar bilan cheklanib
qolmay, balkn dunyoning yiryk savdo —karvon yo‘llari ustidai
xukumronlik qilish va uni o‘z imperiyasining ximoyasiga olishni
oddiy maqsad qilib qo‘ygan edi. Shuning uchun oltin O‘rda
xududidan o‘tgan savdo-karvon yo‘lini O‘rta Osiyo orqali
o‘tkazishga xarakat qildi.
Mo‘g‘ul bosqinchilaridan ilgari «kata karvon yo‘li» O‘rta
Osiyodan o‘tgan edi. Lekin ko‘p yillik feodal urushlar
mamlakatdagi yirik savdo-xunarmadchilik shaxarlarining
moddiy — manaviy turmushini izdan chiqargan edi.
Amir Temur mamlakatning mavqeni ilgarigidan xam buyukroq,
jaxon taniydigan darajada bo‘lishini orzu qildi va o‘z
xukumronligi davrida bunga erishdi.
Temur nafaqat Sharqda balki g‘arbiy Yevropa madaniyaini saqlab
qoluvchi bir xomiy sifatida namayon bo‘ladi. Masalan: 1402 yilda
Anqara yaqinida Temur qo‘shinlari xavf solib turgan kuchga barxam
bergan.
Amir Temur jaxoigirlik yurishlarini davom etirib, 1404 yil
qishida. Xitoyga xarbiy yurish boshladi. 200 ming kishilik
qo‘shin bilan yo‘lga chiqqan. Ammo xali o‘zini yo mon xis qilgan
soxibqiron 1405 yilda O‘tror shaxrida kasallanib vafot etadi.
Temur davrida mamlakatning iqtisodiy — madaniy turmushida
mo‘tadillik vujudga keldi. Amir Temur o‘zining xarbiy
yurishlarida ortirgan boyliklari va zebu ziynatlari evaziga
nafaqat davlat ishlarini, balki oddiy xalqning turmushini xam
yaxshiladi Temur qo‘shinini xarbiy yurishlardan qaytganida
soliqchilarga oddiy xalqni malum muddatga soliqdan ozod qilishni
buyurgan. Agar fuqaro och-yalong‘och ekan, xech qachon qo‘shin kuchli
bo‘lmaydi, davlat xazinasi bo‘sh bo‘lishini uqtirib o‘tadi.