2-mavzu. Kimyo fanining asosiy qonunlari

Moddaning xossalarini o’zida saqlaydigan, bir nechta atomdan tarkib topgan va mustaqil mavjud bo’la oladigan eng kichik zarrachasi molekula deb ataladi.
Atom - protonlar va neytronlardan tarkib topgan musbat zaryadlangan yadrodan va uning atrofila harakterlanadigan manfiy zaryadli elektronlardan iborat. Ko’pgina atomlar barqaror bo’lib, ju­da uzoq muddat o’z holatini saqlay oladi. Lekin ba’zi atomlar ma’lum vaqtdan keyin yadroda bo’ladigan o’zgarishlar tufayli boshqa atomlarga aylanib ketadi. Bunday atomlar radioaktiv atomlar deb ataladi. Atom elektroneytral bo’lib, yadro atrofidagi elektronlar­ning umumiy soni yadroning musbat zaryadiga teng. Agar atomdan bir yoki bir necha elektron chiqarib yuborilsa, musbat zaryadli ion - kation, atom elektron biriktirib olsa, manfiy zaryadli ion - anion hosil bo’ladi. Atomdagi elektronlar soni va musbat zardlangan yadro zaryadi ayni atomning kimyoviy reaksiyadagi rolini xarakterlaydi. Kimyoviy element - bir xil zaryadli yadroga ega bo’lgan atomlardir. Yadro zaryadi elementning kimyoviy elementlar davriy sistemasida joylashgan o’rnini belgilaydi; elementning davriy sistemadagi tartib nomeri uning atom yadrosining zaryadga teng.

Atom massasi va o’lchami

Avogadro sonini bilgan holda har qanday atomning grammda ifodalangan massasini va o’lchamini topish mumkin. Atom massani Avogadro soniga bo’lish orqali topish mumkin:
m = A/N_A
U holda vodorod atomi uchun:
m_H = 1,008 / 6,023. 1023 = 1,674 . 10^-24 g⁵
Uran atomi uchun esa
m_{u =} 238/6,023^.10²³ = 3,95 ^. 10^-23 ga teng bo’ladi.
Qattiq holatdagi 1 mol oddiy modda egallagan hajmni Avo­gadro soniga bo’lib, bitta atomga to’g’ri keladigan hajmi (V) ni aniqlash mumkin. Qattiq holatdagi moddalarda atomlar bir-birlari­ga yaqin joylashganligi uchun o’lchashdagi qilinadigan xato kam bo’la­di. U holda bitta atomga to’g’ri keladigan hajmni kub ildizdan chi- qarib, atom diametrini ham aniqlasa bo’ladi.
Bunday hisoblashni mis atomi misolida ko’raylik. Misning zichligi 8,93 g/sm^z bo’lgani uchun bir mol misning hajmi = 7,12 sm³ ni tashkil qiladi. Bundan bir atomga to’g’ri keladigan hajmni topamiz:
V_cu= 7,12/6,023 ^. 10^-23 = 1,182^. 10^-23 sm³
Mis atomning diametri esa
d_cu ³ V_cu = ³ 1,182 ^. 10^-23 = 2,28^.19^-8sm ni tashkil qiladi va atom radiusi 1,14^.19^-8 sm ga teng bo’ladi.