2-mavzu. Kimyo fanining asosiy qonunlari

Karrali nisbatlar qonuni.

Ushbu qonun J.Dalton tomonidan ta’riflangan bo’lib, ko’pgina elementlar bir-biri bilan birikkanida ushbu elementlar massalari orasida ma’lum nisbatda birikib turli kimyoviy moddalar hosil qilishi bilan xarakterlanishini ifodalaydi:
Agar ikki element birikib bir necha kimyoviy birikma hosil qilsa, elementlardan birining mazkur birikmalardagi ikkinchi elementning bir xil massa miqdoriga to’g’ri keladigan massa miqdorlari o’zaro kichik butun sonlar nisbati kabi nisbatda bo’ladi. Dalton moddaning atom tuzilishi nazariyasi tarafdori edi, o’zi ochgan qonun ham mazkur nazariyaning tasdig’i bo’lib xizmat qildi.
Ushbu qonunning xizmatini azot oksidlarida namoyon qilish mumkin (kislorod va azotning massalari nisbatida)²:

Azot oksidi	1 g azotga to’g’ri keladigan kislorod massasi	1 g azotga to’g’ri keladigan kislorod massalari, 0,5714ga nisbatan (N2O ga to’g’ri keladigan kattalik uchun)
N2O NO N2O3 N2O4 N2O5	(1^.16) : (2 ^. 14) = 0,5714 (1 ^.16) : (1^. 14) = 1,1428 (3 ^.16) : (2^. 14) = 1,7143 (4^.16) : (2^. 14) = 2,2857 (5^. 16) : (2^. 14) = 2,8571	1 2 3 4 5

Tarkibning doimiylik qonuni

Bu qonun 1808 yili J.Prust tomonidan kiritildi va quyidagicha ta’riflandi:
Har bir kimyoviy birikma o’zining olinish usulidan qat’iy nazar bir xil elementlardan tashkil topadi, ular massalari nisbati doimiy bo’lib, bularning atomlari nisbiy miqdori butun sonlar bilan ifodalanadi.
Karrali nisbatlar qonuni ham, tarkibning doimiylik qonuni ham molekula tuzilishiga ega bo’lgan gaz yoki suyuqlik holdagi birikmalar (masalan, SO₂,SO₃, NH₃,CH₄,C₆H₆) uchungina qo’llanilishi mumkinligi bilan chegaralanib qoladi. Ana shunday birikmalar J.Dalton xotirasiga daltonidlar deb nom oldi. Bular bilan bir qatorda nostexiometrik moddalar hisoblanmish bertollidlar ham mavjud. Bertollidlar turli- tuman atomlari miqdoriy nisbatini kichik butun sonlar bilan ifodalab bo’lmaydigan o’zgaruvchan tarkibli kristallik fazalardir. Bertollidlar o’tkinchi metallarning binar birikmalari (gidridlar, oksidlar, sulfidlar, nitridlar v h.k.lar) orasida ko’proq uchraydi.