2-mavzu. Kimyo fanining asosiy qonunlari

2-mavzu. Kimyo fanining asosiy qonunlari.
Massalar saklanish konuni. Tarkibning doimiylik konuni. Avogadro konuni. Ekvivalentlar konuni. Hajmiy nisbatlar konuni. Gaz qonunlari.(Qurilish materiallari asosida tushuntirish).
Stexiometriya kimyoning ma’lum bo’limlaridan hisoblanib, unda kimyoviy ta’sirga berilayotgan reagentlar massasi bilan hosil bo’layotgan mahsulotlar orasidagi miqdoriy nisbatlar o’rganiladi. Miqdoriy nisbatlar stexnomet-riyada mol deb ataluvchi tushuncha yordamida aniqlaniladi. Ushbu tushuncha xalqaro CI sistemasida modda miqdorini belgilovchi ettita birlik (metr, kilogramm, sekunda, amper, Kelvin va kandela)ning biri hisoblanadi. Uni quyidagicha ta’riflanadi: 0,012kg 512 ⁰C atomiga mos keladigan struktura elementlarini saqlovchi modda miqdori mol deyiladi. Moddalar strukturasi tarkibida molekula, elementlar sifatida atomlar, ion, elektron va boshqa zarralar ekvivalent miqdorda mavjud bo’ladi. 0,012 kg ugleroddagi atomlar soni 6,0225*10²³ga tengdir. Boshqa har bir modda bir molida shuncha molekulalar mavjud bo’ladi. Uni Avagodro hisoblab chiqqan bo’lib, Avagadro doimiysi (soni) deb yuritiladi va quyidagicha ifodalanadi Na = 6,0235*10²³ mol. 1 mol miqdoridagi modda massasi molyar massa deb yuritiladi.
Uni g/mol yoki kg/mol larda o’lchanadi hamda M harfi bilan belgilanadi. Vodorod xlorid HCl ning molyar massasi M (HCl) = 36,5 g/moldir.
Kimyoviy tenglamalarda xom ashyo bilan reaksiya mahsulotlari miqdoriy nisbatlarini belgilovchi sonlar qoyiladiki, ularni odatda stexiometrik koeffitsientlar deb yuritiladi. Masalan, quyidagi ko’pchilikka ma’lum fotosintez¹ reaksiyasida:
6CO₂ + 12 H₂0 hv C₆H₁₂O₆ + 6H₂O + 6O₂
1-mol shakar C₆H₁₂O₆ hosil bo’lishida 6 mol karbonat angidridi bilan 12 mol suv sarflanadi.
Moddalar kimyoviy formulalarining o’ng tomonidagi kimyoviy elementlar timsol (simvol)lari ostida yoziluvchi sonlarni stexiometrik indekslar deyiladi. Bular birikmalardagi elementlar miqdorini belgi-laydi. Masalan fosfor angidridi P₂O₅ formulasida fosforning ikki atomiga 5 ta kislorod atomi to’g’ri kelayapti.