11-tema. Finans ha`m bank sistemasi

Talap inflyaciyası. Bunda inflyaciyanı puldıń kópliginen talaptıń artıwın júzege keltiredi, talap artqan jerde bolsa baha qımbatlaydı. Talap inflyaciyası pul emissiyasın júzege keltiredi.

Usınıs inflyaciyası. Bunda resurslar qımbatlap, qárejetler artadı, payda kemeyip, tovarlardı kóbeytiwge umtılıw páseyedi, nátiyjede usınıs talapqa salıstırǵanda qısqarıp baha ósedi. Usınıs inflyaciyasın qárejetler inflyaciyası dep te júrgizedi.

Inflyaciyanı onıń ósiw pátine, yaǵnıy qanshelli tez yamasa áste barıwına qarap ta toparlarǵa ajıratıw múmkin. Inflyaciyanıń ósiw pátin onıń dárejesi belgileydi.

Inflyaciya dárejesi – bul bahalardıń ulıwmalıq ósiwi.

Bunı biliw ushın házirgi bahalar aldıńǵı bahalar menen salıstırıladı. Baha qanshaǵa artqan bolsa, sonsha inflyaciya bolǵan boladı. Sońǵı bahalardan (P₂) aldıńǵı bahalardı (P₁) ayırıp bahanıń ósimin tabıw hám sol ósimdi aldıńǵı baha dárejesine salıstırıp qansha

inflyaciya (inf) bolǵanlıǵın anıqlaw múmkin. Bunda
inf
_ P2  P1 _100
P1

payda boladı.

Aytayıq, dáslep ulıwma bahalar 180 birlikti payda etse, sońǵı bahalar 210 birlikke shekem artqan. Bunda inflyaciya tómendegishe boladı:

inf
_ 210  180 _{100 }
180
30


180
100  ³⁰⁰  16.66%
18 _.

Inflyaciyanıń tez yamasa áste bolǵanlıǵın biliw ushın aldıńǵı dáwirdegi bahalardıń ósiwi (inf₁) keyingi dáwirdegi ósiw (inf₂) menen salıstırıladı. Eger aldıńǵı úsh jılda inflyaciya 18 procent bolsa, keyingi úsh jılda ol 12 procent bolsa, inflyaciyanıń páti páseygen boladı, sebebi 12<18.
Inflyaciya dárejesin esaplaw ushın xalıq aralıq standartlarǵa muwapıq ortasha dáramat alıwshı xalıq tárepinen tutınatuǵın keminde 300 tovar hám xızmetlerden ibarat tutınıw sebeti dúziliwi lazım. Eger 1994-jılda respublikamızdıń tutınıw sebetine 267 tovar hám xızmetler

kirgizilgen bolsa, 2016-jılda 334 tovar hám xızmetler kirgizilgen (rawajlanǵan mámleketlerde – 1000-2000 tovar hám xızmetler).
Bul tutınıw sebetiniń minimal jasaw byudjeti sebeti menen úlken ózgesheligi bar. Rawajlanǵan mámleketlerde tutınıw sebetine kirgizilgen tovar hám xızmetler sanınıń kóp ekenliginiń sebebi, ayırım tovarlardı 10 hám onnan artıq sortlarǵa bólip, olardıń hár biri óz aldına tovar sıpatında tutınıw sebetine kirgiziledi. Rawajlanǵan hám rawajlanıp atırǵan mámleketlerdiń tutınıw sebetlerindegi ózgeshelik tiykarınan azıq-awqat ónimleri hám xızmetlerdiń tutınıw sebetindegi úlesleriniń esabınan qáliplesedi.
Inflyaciyanıń páti bul bahalardıń ósiw páti esaplanadı. Sol tárepi boyınsha inflyaciya úsh túrli boladı:

1. 
   Normadaǵı (ástelik penen ósiwshi) inflyaciya. Bul tovar bahalarınıń normada ósiwin bildiredi, yaǵnıy tovar bahalarınıń jılına 10 % átirapında ósiwin ańlatadı.
   
2.