11-tema. Finans ha`m bank sistemasi

Pul massası mámlekette málim waqıtta aylanısta júriwshi barlıq pul túrleriniń muǵdarı.

Pul massası onıń agregatlarınan ibarat boladı. Pul agregatı – bul puldıń likvidligi boyınsha túrli toparlarǵa ajıratılıwı. Eń aldıńǵı agregatqa likvidligi joq arı pullar kiritiledi. Mısalı, AQShta birinshi agregatqa (onı M₁ dep belgileydi) naq pul, jol shekleri, qálegen waqıtta bankten alıw múmkin bolǵan basqa pullar kiritiledi. Eń sońǵı agregatlar likvidligi tómenirek pullardan ibarat boladı.
Naq pullar bazar ekonomikası rawajlanǵan mámleketlerde ulıwma pul massasınıń 9 -10 procentin, ǴMDA mámleketlerinde 35-40 procentti quraydı.
Bazar ekonomikası sharayatında pul qarjıları toqtawsız hárekette boladı, tovarlar hám xızmetlerdi almasıw processinde resurslar ushın tólemlerdi ámelge asırıwda, xızmet haqı hám ekonomikası sharayatında pul qarjıları toqtawsız hárekette boladı hámde basqada minnetlemelerdi tólewde pul qoldan qolǵa ótip, aylanıp turadı. Puldıń óz wazıypaların orınlaw processindegi toqtawsız háreketi pul aylanısı dep ataladı.
Pul aylanısı puldıń qoldan-qolǵa ótip, turaqlı aylanıs háreketinde bolıwın ańlatadı. Pul banklerden shıǵıp firmalar, mámleketlik uyımlar hám mámleketlik emes shólkemlerdiń kassasına kelip túsedi. Bul jerden pul islewshilerdiń hám napaqa alıwshılardıń qolına ótedi. Olar tovar hám xızmetlerdi tirishilik ushın satıp alǵannan soń, mámleketlik hám mámleketlik emes shólkemler resurs yamasa tutınıw tovarın alǵannan soń, pul jáne qaytadan bankke keledi. Tovarlardı satıp alıwdan awısıp qalǵan pul bankke amanat sıpatında qoyıladı. Puldıń bunday háreketi úzliksiz tákirarlanıp turadı. Mine usı háreket pul aylanısı dep júrgiziledi.
Bul aylanıs pul dáramatın alıw hám onı qárejet etiwden ibarat boladı, onda ekonomikanıń barlıq subektleri qatnasadı.
Pul aylanısın basqarıp turıwshı ekonomikalıq nızam bar bolıp, ol bazar ekonomikasınıń áhmiyetli nızamlarınan biri esaplanadı. Bul nızam aylanısta qansha pul zárúr bolıwın belgilep beredi.

Pul aylanısı nızamı sonday ekonomikalıq nızam, oǵan muwapıq aylanıstaǵı pul muǵdarı satılatuǵın tovar hám xızmetler bahasınıń ulıwmalıq summasına tuwrı proporcionalda, puldıń aylanıs tezligine keri proporcionalda boladı.

Bul nızamǵa muwapıq satılatuǵın tovar hám xızmetler (Q) qanshelli kóp bolsa hám olardan hár biriniń bahası (P) qanshelli joqarı bolsa sonshelli pul kóp talap etiledi, bunıń kerisi bolsa pul az muǵdarda kerek boladı.
Biraq puldıń muǵdarına (M-money) onıń aylanıs tezligi (V- velocity) de tásir etedi. Aytılǵan nızam ekonomikada tovar hám pul teńsalmaqlıǵı bolıwın bildiredi. Teńsalmaqlıq bolsa sonnan ibarat, pul muǵdarınıń (M) puldıń aylanıs tezligine (V) kóbeymesi tovarlar muǵdarınıń (Q) hár bir tovardıń ortasha bahasına (P) kóbeymesine teń bolıwı kerek. Bunda M·V=Q·P teńligi kelip shıǵadı. Sonnan kelip shıqqan halda puldıń muǵdarın anıqlasaq,

_{M } Q.P
V
payda boladı. Bunda M Q·P ǵa tuwrı proporcional, V ǵa bolsa keri

proporcionalda boladı.
Eger mámlekettiń ekonomikası kúshli bolıp, sapalı tovarlar kóplep jaratıls a, olardıń satılıwı-satıp alınıwı ushın pul kóbirek kerek boladı, egerde ekonomika hálsiz bolıp, tovarlar sapasız hám kem jaratılsa pul kemirek talap etiledi. Sonlıqtan jılına 10 trill. dollarǵa teń tovar hám xızmetler jaratqan AQSh qa pul kóp kerek boladı, kerisinshe 3,7 mlrd. dollarlıq tovar hám xızmetler jaratqan Gaiti mámleketine pul kemirek kerek boladı.
Ekonomikada inflyaciya hám deflyaciya degen hádiyseler ushırasıp turadı, bular bir - birine qarama-qarsı boladı.