11-tema. Finans ha`m bank sistemasi

Puldıń likvidligi onıń aylanıs quralı sıpatında barlıq tovarǵa tez hám hesh qanday tosqınlıqsız almasıwı esaplanadı.

Puldan basqa likvidli aktivler de bar, biraq olar likvidligi boyınsha pulǵa teńlese almaydı. Mısalı, pul hesh bir qárejetsiz qálegen waqıtta qálegen tovarǵa almasıwı múmkin. Imarat, altın yamasa transport quralı basqa tovarlarǵa almasıwı ushın ol satılıwı kerek, bul kóp waqıt hám qárejetti talap etedi.
Pul toplaw quralı bolıwı ushın onıń qádiri turaqlı bolıwı kerek. Pul qádirsizlengende, oǵan keleshekte kem tovar beriledi (satıp alınadı). Sonlıqtan qádirsizlenip atırǵan puldıń toplanıwı baylıqtıń bir bóleginiń joytılıp barıwın bildiredi. Sonday sharayatta puldıń ornına basqa aktivlerdi toplaw qolaylı bolıp qaladı.

Puldıń qádiri-qunı – bul pul birliginiń tovar hám xızmetlerdi satıp alıw qábileti.

Puldıń qádiri-qunı oǵan bazarda ne beriliwi menen belgilenedi. Qádiri joqarı pullar kúshli pullar esaplanadı. Qádiri tómen puldı adamlar push pullar dep ataydı. Biraq olar da ekonomikada óz wazıypasın orınlaydı, biraq ekonomikalıq aylanıs ushın olardıń muǵdarı kóp bolıwı kerek.
Dúnyada neshe mámleket bolsa, sonsha milliy pullar bar. Olardıń atları uqsas bolsada, olar bir-birinen parqlanadı. AQSh, Kanada, Avstriya, Gonkong pulları dollar atı menen júrgiziledi, biraq olar barlıq tárepi boyınsha parqlanadı.

Milliy pul – bul málim mámlekette aylanısta júriwshi hám birden-bir tólew quralı dep qabıl etilgen pul esaplanadı.

Pul óz forması boyınsha qaǵaz hám teńge pullardan ibarat bolsa, aylanıs etiw tárepi boyınsha naq hám naq bolmaǵan pullarǵa ajıraladı.
Naq pullar – bul xalıqtıń qolında anıq materiallıq formadaǵı qaǵaz hám teńge pullar bolıp, olar qoldan-qolǵa ótip júredi. Bul eń kóp tarqalǵan tólew quralı. Biraq alıs -beris baylanıslarına naq bolmaǵan pullar da xızmet etedi. Bul pullar anıq materiallıq formaǵa iye emes, ol qıyalıy pul, yaǵnıy onıń bar yamasa joq ekenligin qol menen uslap hám kóz benen kórip bolmaydı, al qıyalıy kóz aldımızǵa keltiremiz. Naq bolmaǵan pul bul banktegi ayırım puqaralar, firmalar yamasa mámleketlik shólkemler atına jazılǵan pullar. Naq bolmaǵan pul bankte turǵanı ushın ol iyesine procent keltirgen halda ósip baradı. Ol bankten bankke kóship aylanısta bolǵanlıqtan, onıń aylanıs qárejeti az boladı, onı saqlaw qáwipli bolmaydı.
Pul qanday formada bolıwına qaramastan ekonomikada túrlishe xızmet etedi. Usıǵan baylanslı olar aktiv hám passiv pullar bolıp bólinedi. Aktiv pul bul ámelde hárekette bolǵan, yaǵnıy ekonomikadaǵı alıs-beris qatnasıqlarında tólew quralı sıpatında islep turǵan pullar. Passiv pul bul ekonomikalıq aylanısta qatnaspay turǵan pul esaplanıp, ol amanat, pul rezervleri hám kassa qaldıqlarınan ibarat boladı. Ol ádette múddetli depozitler hám bank amanatlarında saqlanǵan pul bolıp, waqtınsha isletilmey turadı. Barlıq pul túrleri ekonomikada pul massasın payda etedi.