|
Ishki qarız. Bul mámlekettiń puqaralardan hám firmalardan alǵan qarızı. Bul qarız mámleketlik obligaciyalardı shıǵarıp satıw formasında boladı. Obligaciyalar satılǵan waqtında mámleket qarız aladı, olar qaytadan satıp alınǵanda qarız qaytarıladı.
Sırtqı qarız. Bul mámlekettiń xalıq aralıq finans shólkemlerinen, sırt eldegi iri banklerden hám sırt el mámleketleri húkimetinen alınǵan qarız boladı. Bul qarız málim múddetke alınıp dáramatqa qosıladı, tólew waqtı kelgende ol mámleketke qárejet (shıǵın) keltiredi.
Mámleketlik finans onıń qárejetlerin de bildiredi, olar byudjet qárejetlerinen ibarat.
Mámleketlik qárejetler onıń dáramatına qarap qáliplesedi hám tómendegi baǵdarda boladı:
Sociallıq taraw qárejetleri. Bular bilimlendiriw-tárbiya, den sawlıqtı saqlaw, fizikalıq tárbiya hám sport, mádeniyat, qorshaǵan ortalıqtı qorǵaw, sociallıq járdem kórsetiw shıǵınları.
Investiciyalıq qárejetler. Bul mámleket esabınan social-mádeniy obektlerdi, óndirislik infrastrukturanı hám kommunikaciya sistemasın jaratıw ushın pul sarıplay.
Milliy qáwipsizlikti hám ishki tártipti saqlaw qárejetleri. Bulardıń qatarına qáwipsizlik organları, sud hám prokuratura qárejetleri kiredi.
Basqarıw qárejetleri. Bularǵa oraylıq hám jergilikli hákimiyat organlarınıń jumısın támiyinlew shıǵınları kiredi.
Sırtqı qarızdı úziw qárejetleri. Bul tólew múddeti kelgen qarızdıń ózin qaytarıw, qarız boyınsha beriletuǵın procentlerdi tólew qárejetleri. Bul qárejet qarızdıń muǵdarına, qaysı waqıtta qaytarılıwına hám procenttiń muǵdarına qarap ózgerip turadı hám byudjette kórsetiledi.
Ózbekstan Respublikası Mámleketlik byudjetiniń qárejetleri xalıqtıń turmıs abadanshılıǵın arttırıwda jánede unamlı ózgerislerdi támiyinlewge, byudjet tarawı islewshileriniń xızmet haqı, pensiyalar, napaqalar, stipendiyalar muǵdarın izbe-iz arttırıp barıw sıyaqlı sociallıq tarawdaǵı ilajlardı qarjılandırıw menen birge ekonomikanı modernizaciyalaw sharayatında mámleketti turaqlı ekonomikalıq rawajlandırıwdıń eń
áhmiyetli faktorı sıpatında ishki talaptı qollap-quwatlawǵa baǵdarlanǵan ilajlar kompleksin ámelge asırıwǵa baǵdarlanbaqta. Respublikamızda mámlektelik byudjet qárejetleriniń quramında sociallıq taraw hám xalıqtı sociallıq qollap-quwatlaw qárejetleri jámi qárejetlerdiń 59-60 % in quramaqta (bul qárejetlerdiń 33 procentten aslamı bilimlendiriw tarawınıń qárejetlerin quraydı).
Mámleketlik byudjettiń baslı principi, bul onıń dáramatları hám shıǵınların balanslasqan, yaǵnıy óz-ara muwapıqlasqan halda bolıwınan ibarat. Biraq olar ortasında sáykeslik buzılıp ta turadı. Shıǵınlar dáramatlardan artıp ketkende byudjet deficiti (qıtshılıǵı) payda boladı. Egerde dáramatlar shıǵınlardan artıp ketse byudjet proficiti júzege keledi.
Byudjet qıtshılıǵı kópshilik mámleketlerge tán bolǵanlıqtan, onıń tábiyiy dárejesi belgilenedi. Bul sonı bildiredi, byudjet qıtshılıǵınıń kólemi JIÓ niń 3,5 % inen aspawı kerek.
Mámleketlik byudjettiń dáramatlar bóleginiń tiykarǵı deregi bolıp salıqlar esaplanadı .
Salıq ekonomikalıq kategoriya sıpatında, sap dáramattıń bir bólegin byudjetke tartıw forması bolıp, finanslıq qatnasıqlardıń strukturalıq bólegin quraydı. Salıq – bul mámlekettiń óz wazıypaların ámelge asırıw ushın zárúr bolǵan finanslıq dereklerdi qáliplestiriw maqsetinde fizikalıq hám yuridikalıq táreplerden byudjetke májbúriy tólemlerdi óndiriw forması.
Salıqlardıń ekonomikalıq mazmunı olardıń orınlaytuǵın wazıypalarınan tolıǵıraq kórinedi. Milliy ekonomikada salıqlar tiykarınan tómendegi úsh wazıypanı orınlaydı:
Mámleket qárejetleri finanslastırıw yamasa fiskal wazıypası.
Ekonomikanı tártipke salıw wazıypası.
Xoshametlew yamasa qızıqtırıw wazıypası.
Qadaǵalaw wazıypası.
Salıqtı esaplaw processin maǵlıwmat penen támiiynlew wazıypası.
Salıqlar hár tárepleme klassifikaciyalanadı. Olardı klassifikaciyalawǵa túrlishe ólshemler tiykarında qatnas jasaladı.
Ekonomikalıq mazmunı boyınsha: tuwrı hám janapay (qosımsha) salıqlarǵa bólinedi. Tuwrı salıqlar dáramatlar hám múlklerden óndiriledi. Bunday salıqlarǵa múlk salıǵı,
jer salıǵı, dáramat salıǵı t.b. kiredi.
Janapay salıqlar tovar hám xızmetlerden óndiriledi. Bunday salıqlarǵa akciz salıǵı, qosılǵan qun salıǵı, bajı tólemleri t.b. kiredi.
Salıq stavkasın hádden tısqarı kóterip bolmaydı, sebebi bul túrli keri tásirlerdi keltirip shıǵarıwı múmkin.
Salıq muǵdarın tómenletiw ekonomikalıq rawajlanıw hám mámleket dáramatlarınıń ósiwine alıp keliwin 1-bolıp amerikalı ekonomist A.Laffer ilimiy jaqtan tiykarlap bergen. Lafferdiń pikirine muwapıq, kompaniyalardıń dáramatına salıq stavkaların hádden tısqarı kóteriw olardıń kapital qoyılmalarǵa bolǵan qızıǵıwshılıǵın tómenletedi, ilimiy texnikalıq rawajlanıwdı toqtatadı, ekonomikalıq rawajlanıwdı páseyttiredi hám bular aqır-aqıbetinde mámleketlik byudjetke keri tásir kórsetedi. Mámleketlik byudjet dáramatları hám salıq stavkalarınıń artıwı ortasındaǵı baylanıstıń grafikte kórsetiliwi “Laffer qıya sızıǵı” dep ataladı (6.1-sızılma).
R
R1
0 V1 V
Do'stlaringiz bilan baham: |
