|
Inflyaciya pul birligi qádiriniń bahalardıń joqarılap ketiw nátiyjesinde páseyiwi,
deflyaciya kerisinshe bahalar túsip puldıń qádiriniń artıwın bildiredi.
Inflyaciya bazar ekonomikası sharayatında makroekonomikalıq turaqsızlıqtıń kórinislerinen biri bolıp, házirgi dáwirde barlıq mámleketler ushın ulıwmalıq bolǵan jaǵday esaplanadı.
Inflyaciya degende pul aylanısı nızamınıń buzılıwı menen baylanıslı halda tovar bahalarınıń úzliksiz túrde ósip barıwı nátiyjesinde pul birliginiń qádirsizleniwi túsiniledi.
Inflyaciya tovar-pul teńsalmaqlıǵınıń buzılıwın bildiredi, sebebi M·V=Q·P ornına M·V>Q·P payda boladı. Mısalı, jámiyette satıw ushın shıǵarılǵan tovarlar bahası 120 mlrd. dollar, pul 10 márte aylanıs isleydi, bunda aylanıs ushın 12 mlrd. dollar kerek boladı, ámelde pul 14 mlrd. dollar boladı. Nátiyjede aylanısta kereginen artıqsha 2 mlrd. dollar pul payda boladı, puldıń kópliginen talap artıp bahalar qımbatlaydı. Biziń mısalımızda aldın tovar -pul teńsalmaqlıǵı M·V=Q·P, 12·10=120, yaǵnıy 120=120 formasında bolǵan, sońınan bul t eńlik buzılıp 14·10>120, yaǵnıy 140>120 payda bolǵan.
Ne sebepten bunday hádiyse júz beredi degen soraw payda boladı. Buǵan juwap inflyaciyanıń sebeplerinen kelip shıǵadı. Olar tómendegilerden ibarat:
Mámleket óz qárejetlerin qaplaw ushın pul emissiyasına qol uradı, yaǵnıy aylanısqa qosımsha pul shıǵaradı, bul pul mámleketlik buyırtpalardıń haqısın tólew, byudjet shólkemlerinde xızmet haqı tólew arqalı aylanıstaǵı pulǵa kelip qosıladı hám onıń muǵdarın kóbeyttirip jiberedi. Aldıńǵı mısalımızdı eslesek, aylanısta 10 mlrd. dollar pul bar edi, mámleket 2 mlrd. dollar pul emissiyasın ámelge asırıǵanlıqtan pul massası 12 mlrd. dollardı quradı. Puldıń kóbeyiwine juwap retinde tovar hám xızmetler kóbeyip úlgermeydi, biziń mısalımızda olar 120 mlrd. dollar muǵdarında qaladı. Artıqsha pul tovar menen támiyinlenbegenlikten baha artadı.
Óndiristiń qısqarıwı. Bunda pul massası ózgermeydi, biraq tovarlar kólemi qısqaradı. Nátiyjede puldıń tovar menen támiyinleniwi kemeyedi, tovar qıtshılıǵı payda bolıp baha artadı, pul bolsa qádirsizlenedi. Jáne mısalımızdı eslesek, dáslep tovarlar 120 mlrd. dollarlıq bolsa, óndiris qısqarǵanda olar 110 mlrd. dollarǵa túsip qaladı, pul massası bolsa ózgermeydi, ol 12 mlrd. bolıp, 10 márte aylanıs jasaydı. Nátiyjede 120=120 ornına 110<120, yaǵnıy 120>110 payda boladı. Tovarlar jetispegenlikten bahalar kóterilip pul qádirsizlenedi.
Resurslar sheklengenlikten olarǵa talap artıp, olardıń bahası kóteriledi, bul óz gezeginde qárejetlerdi kóbeyttiredi hám bahanı joqarılatadı. Bunıń nátiyjesinde pul massası ózgermegen jaǵdayda da puldıń qádiri tómenleydi. Bunday jaǵday ásirese import etiletuǵın shiyki zat, materiallar hám janılǵı bahaları qımbatlaǵanda júz beredi. Sońǵı jıllarda neft bahasınıń joqarılap ketiwi neft importına qaraslı mámleketlerde bahanıń artıwına sebep boldı. Resurslardıń qımbatlawı ónimniń birligine ketken shıǵınlardıń artıwına alıp kelip, tayar ónimlerdiń qımbatlawına sebep boladı.
Valyuta rezervleriniń qádirsizleniwi. Bizge málim valyuta rezervleri esabınan importtı kóbeytip, milliy puldıń tovar menen támiyinleniwin arttırıw múmkin. Rezerv rolin atqarıwshı valyutalar qádirsizlense, olarǵa shetten alınatuǵın tovarlar muǵdarı qısqaradı, bunda importtıń qádirsizleniwi júz beredi. Import etilgen tovarlar muǵdarı kemeygennen soń, milliy puldıń materiallıq támiyinleniwi páseyedi, bahalar óse baslaydı. Valyuta rezerviniń satıp alıw qábiletiniń tómenlewinen payda bolǵan inflyaciya import etilgen, yaǵnıy sırttan kirip kelgen inflyaciya dep ataladı, sebebi rezervti payda etken valyuta óz mámleketinde inflyaciya sebepli qádirsizlenip, inflyaciyanı bir mámleketten basqa mámleketke kóshiredi. Usınday jaǵday ótken ásirdiń 70-jıllarında júz bergen. Rezerv valyutası esaplanǵan AQSh dollarınıń kúshli inflyaciyaǵa dus keliwi valyuta rezervi bar jerde importtı qısqarttırǵan. Sonlıqtan bir qatar Evropa mámleketleri rezervlerindegi AQSh dolların altınǵa almastırıp beriwdi talap etken.
Kelip shıǵıw sebeplerine qaray inflyaciya eki túrge bólinedi:
Do'stlaringiz bilan baham: |
