1-Tema : Jańa Ózbekstanda erkin hám abadan jasayıq!

5-Tema : Kásiвim – maqtanıshım. Mekteвim - keleshegim.
Ey ul! Fazlu - óner
arttırıwǵa pútkil kúshiń menen kirisiw,
onı jetilisken iyelep alıwǵa háreket et.
Abdibek Sheroziy
Tariyxdan ekenin aytıw kerek, insaniyat qandayda bir kásip - óner iyesi bolıwǵa intilgan, perzentin qandayda bir ónerge úyretiwgen, ónerli bolıwǵa shaqırıq etiwgen. Ónermentler kásipin dawam ettiriw ushın shákirtler tayarlawǵan. Olar kóbinese shákirtlikke óz perzentlerin aǵayın urıwların perzentlerin alǵanlar. Shákirtlikke balalar 7 - 8 jastan alınıp, 10 - 12 jıl dawamında ónerdiń sır - sırların tolıq úyreniwgen. Kásip - ónerli bolıwdıń abzallıqları, onıń ráháti haqqında ótken zamanda oyshıllar túrli dóretpeler, hikmetli pikirlerin jazıp qaldırishgan. Shıǵıs oyshıllarınan Muhammad Qımbat bahalı taslar Jaydor ónerli bolıw menen kisi áwele ózine keyininen jámiyetke jaqsılıq keltiriwi haqqında sóyleydi. «Ey ul! Bul násiyxatlarǵa qulaq sal, kásip-óner úyreniwden or etpe, miynet qılıwdı úyren. Jurt hám elning rawajlanıwı da ónerge baylanıslı. Eń hadal hám eń jaǵımlı jemis hám kiyiw ónerden ónim boladı. Óner - jasırın ǵáziyne. Kúni kelip dúnya kútilmegen jaǵdayları sebepli buyım-múlkten ajralsang da, ónerden hesh qashan ajralmaysan. Óner seniń turaqlı joldasıń, jardemkoring bolıp tabıladı. Hár kimning zari bolmasa de, biraq óneri bolsa, dúnyada hesh bir qáwip - hatari bolmaydı. Sonıń ushın kisi óner ziynati menen bezanmog'i kerek. Ónersiz kisi qurǵaqlay sawlat bolıp tabıladı. Quriq sawlat qatıp turǵan súwretke uqsaydı. Sen súwretke qara, ol adamǵa solsada, joni bolmaydı. Terek shohi mevasiz bolsa, kiyiktiń shohlaridan ne ayırmashılıǵı bar. Qálem eger paqal bolsa -de, ilmu ónerdi ashiq jarıya etkeni ushın aziz bolıp tabıladı. Ayna bolsa gózzallar júzi sebepli qolda yuradi».
Behunar adam emes, molu zari bolǵanda da,
Bo'lmagay eshak adam anga lipas japqanda da.
Kóp tákirarlanatuǵın bir ráwiyat bar. Búydewlerinshe, Gushtasp kúnlerden birinde óz watanınan ayrilib, Kustantaniya qalasına kelip qaldı. Onıń janında qandayda bir tıyın da joq edi. Jewge zat tapolmay, ash qaldı. Birovdan so'ray desa, ızzep nafsi jol qo'ymas penen edi. Onıń yodiga jaslıǵı tústi. Ol balalıq waqtında mektepke bararkan, jol shetinde jaylasqan temirshi dúkanı aldında azmaz toqtap, temirshilerdiń pıshaq balta soǵıwların tamasha eter edi hám onıń siridan bir muncha xabardar bolıp qalǵan edi. Gushtasp oylap o'tirmay, temirshiler aldına bardı hám olarǵa dedi:
- Ey, biradarlar, men da temirshilik siridan talay xabarlıman, meni da ózleringizga serik etip alsalaringiz. Temirshiler razı boldı. Gushtasp bir neshe múddet islep pul yig'di. Keyin watanına qaytıp bardı. Ol mártebege erisken waqıtta barlıq jasu - qarini kásipu óner úyreniwge shaqırıq etdi. Balalardı kúniń aldısında oqıtıp, ekinshi bóleginde óner úyreniwge párman berdi.
Kaykovus penen balası G'ilon shohiga baǵıshlap jazǵan «Qobusnoma»de ulni ónerli bolıwǵa shaqıradı. Kaykovusning ulga qarata aytqan sózleri turmıslıqlıǵı sebepli házir da áhmiyetin joǵatpaǵan. Ol ulga qarata : «Ey perzent, agah bo'lkim, ónersiz kisi hámme waqıt paydasız bulur, ózine da, ózge da paydası tegmaydi. Eger kisi joqarı haslı, túp bolsa -yu, óneri bolmasa, haloyiqning ızzep hám húrmetinen juda boladı.
Hár túrli ılım hám ónerdi perzentinga uyretgaysan, tokı ákelik shártin hám shavkatin bajo alıp kelgen bo'lasan, sebebi dúnyadaǵı túrli páleketlerden qutılg'usi bolıp tabıladı. Kisi óz basına qanday jumıs penen tushushini bilmaydi, bunday waqıtta ılım hám óner kúnine yaraydi. Sonday eken, perzentingga ılım, óner úyretiwde kemshilikke jol qo'ymagil hám hár bir ilmni úyretiwde muǵallımlar tálim ushın ursalar, sen perzentingni ayamagil, muǵallımlardıń urıwına ruxsat bergil, sebebi jas o'g'lon ılım hám odobni tayaq menen úyrenedi hám óz ixtiyori menen úyrenmes.
Barlıq kásiptiń arasında ilmga izleniwshi bolsań, ıqtıyatlı, qánaatlı bo'lgil. Ilmni dos, biykar turmıstı dushpan tutgil. Taqat shıdamlılıqlı bol, tezpeyil bo'lmagil, kesh yotgil, erte turgil, kitap hám sabaqǵa qattı berilgil, isten zerikmagil, yad olgil, tákirarlagil, haqshunos penen bo'lgil, neni esitseń yad et, eliklewge razı bo'lma, kitap, ajzo, qálem, shaqqı hám soǵan uqsas bárháma janıngda saqla hám bulardan basqa zatlardı yodinga keltirme. Az sóylegil, uzaqtı o'ylagil. Eger hár bir izleniwshii ılım sol xilda bolsa, tez pursatda dáwirdiń birden-bir kisisi bulur».
Taǵı bir shıǵıs oqımıslılarınan Barxurdor ibn Mahmud óner boyınsha pikirleri da itibarlı. Hakimlar behunar kisin, «qanotsiz qush» dep ataǵanlar. Yaǵnıy qushning ushıwı ushın qanat bolıwı shárt. Óner da barlıq jumıslarda kisi ushın zárúr bolıp tabıladı. Qúdiretli patshalar hám dańq hám sharapatlı ullı kisiler da molu naǵıymetleri jer kurrasini qoplaydigan dárejede kóp bolsa da, óz perzentlerin kásipu kámal hám qábiletke targ'ib etediler. Rasında da, óner mehriban dos, sawlatlı yar hám jaǵımlılıq jetkeziwshi bir chopog'on otdirki, ol óz chavondozini tezgina ráhát hám itibar adresine yetkizadi hám sonday qorǵawshıdirki, óz iyesin dáme órtınan qutqarib, omonda saqlaydı. Ílım hám óner úyreniw insan ushın eń zárúr zatlardan esaplanadı. Hár qanday zattıń mánisin ańǵarıw, jáhán daǵı waqıyalardıń jaqsı-jaman tárepin bilip alıw, adamlarninng qadru-qımbatın tuwrı túsiniw, shańaraqtıń párawan jasaytuǵının tuwrı tashkil etiw, qısqası, hár tárepleme jetilisken bolıw ushın ılım hám óner úyreniw zárúrli ixtiyojlardan biri bolıp tabıladı.
Qobusnoma avtorı Kaykavus penen óner máselesinde, jumıstı tez hám pákize qılıwdı, kisiniń óneri basqalardıń ónerinen aldın turıwın usınıs etedi.
Hazrat Alisher Navaiy da insan mudam kámalǵa jetken tárepke umtılıwı kerekligini, óz kásip mahorotini rawajlanıwlashtirib barıwı zárúr ekenligin dóretpelerinde serma'no sózler menen ańlatpalaǵan. Navaiy óz kontinentlerinen birinde sonday jazadı :
Kámal et kásipkim, álem úyidin
Sanga haqılı o'lmag'ay g'amnok shıǵıw.
Jáhándin natamom ótpek biaynih,
Erur juwınıw bólmesidin nopok shıǵıw.
Sonday eken, jáhánnan tiyisli kámalǵa jetken dárejesine yetolmasdan ótip ketiw juwınıw bólmesine poklanish ushın kirip poklanmasdan shıǵıw menen barabardur. “Sab'ai kóshpeli”da júdá kóplegen kásip-óner iyeleri qálemge alınǵan. Dástandıń gúrrińlerin birinde hár kim óz kásipin rawajlanıwǵa jetkezse, ol kóp uqıp qazanadı degen isenim sińirilgen.
Ráhátlin ózi menen ovga alıp shıqqan shoh Bahrom bir kiyikti Ráhátli aytqan tárzde ovlaydi. Biraq maqtaw ornına Ráhátli:
Dedi: “Hár kim bir jumıstı varzish etar,
jumısı kámalın soqır, ne jerge yetar”
ol óziniń shań shertiw degi jetiskenliklerin da úzliksiz shınıǵıw qılıw menen baylanıstırıp anıqlama beredi.
Óner hám sa'nat sonday zatki, ol kereksiz bolıp qalmaydı, isletmasang da joǵalıp ketpeydi, kerek waqıtta bolsa saǵan járdemshi boladı. Jigit kisige jetpis óner da az. Er adam bóle turıp, «men bunı bilmiymen» deyiw uyat bolıp tabıladı.
Islam dininiń múqaddes kitapı Quranı Saqıyda hám ádisi sharıfda da ilmli, kásip-ónerli bolıwǵa tákirar -tákirar shaqırıq etiledi. Mısalı, sonday ádislerden ekewi:
- Kásiptiń eń jaqsısı kisiniń óz qolı menen atqaraligan jumısı hám hadal sawda bolıp tabıladı;
- Hadal kásipden sharshap uxlagan adam gúnáleri keshirilgen halda tunaydi.
Ullılardıń júdá ko'pi málim bir ónerdiń ustası bolǵanlar, atap aytqanda, payǵambar hazrati Dovud alayxissalom - temirshi, Farobiy - baǵman, Sakkokiy - pıshaqshı, Zavqiy - maxsido'z bolǵan. Xoja Bahovuddin Naǵısband zerger - miskarlik menen tirishilik etken bolsa, orıs penen alımı Mendeleev - sheber shamadonchi usta bolǵan.
Házirge kelip dúnyada 500 mıńnan artıq kásip bolıp, barlıǵı insaniyatqa xızmet etedi. Mámleketimiz tárepden kásip-óner úyreniw, tańlaw ushın keń múmkinshilikler jaratılıp, nızam menen bekkemlengen. Ózbekstan Respublikası Konstitusiyasining 37 - statyasında «Hár bir shaxs miynet qılıw, erkin kásip tańlaw, ádalatlı miynet sharayatlarında islew hám nızamda kórsetilgen tártipte jumıssızlıqtan qorǵawlanıw huqıqına ega» dep belgilep qoyılǵan. Kadrlar tayarlaw milliy programmasınıń strukturalıq bólegi bolǵan úzliksiz tálim sistemasına kiritilgen úsh jıllıq orta arnawlı, kásip-óner táliminiń ámeldegi etiliwi úshek mánistegi jańalıq boldı. Májburiy tálimdiń toǵız jıllıq basqıshı tawsılǵannan keyin, oqıwshılar úsh jıllıq orta arnawlı, kásip-óner oqıw orınları akademikalıq liceyler hám kásip-óner kolledjlerinde tálimdi májburiy-qálegen dawam ettirediler