1-Tema : Jańa Ózbekstanda erkin hám abadan jasayıq!

2-Tema : Ózbekstan Respublikasında tálim rawajlanıwı.
Insaniyat payda bolıpdı ki, úyreniw hám izertlew menen gúmira, adamlıqtıń ǵarrı áwladı ózinden keyin qalatuǵın áwladqa óziniń baqlawları hám izertlewleri arqalı ózlestirgen bilimin uyretip keledi. Adamlıq jámiyetiniń dáslepki dáwirlerinen tap házirgi kunge shekem tálim beriwdiń túrli usıl hám quralları ámelde qollanılǵan. Ózbek xalqiniń da tálim sisteması túrli dáwirlerde túrlishe dáreje hám sapada bolǵan. Islam dini kirip kelguncha bolǵan dáwirde zardushtiylik, otqa sıyınıwshılıq, buddaviylik ideyaları tiykarında xalıq bilimli bolǵanlar.Islam dini Oraylıq Aziyaǵa kirip kelgennen keyin, bilim alıwdıń Islamǵa tán túri keń tarqaldı. Meshitlerdiń vujudga keliwi menen olardıń qasında tashkil etilgen mektepxonalarda balalarǵa bilim hám sawat uyretila baslanǵan. Movarounnahr aymaǵında mektepxona, daloilxona, qorixona, medrese ójirelerinde tiykarınan jalǵız tártipte tálim alıw arqalı tálim sisteması qáliplesip barǵan. Dáslepki waqıtta bul tálim saraylarında anıq sabaq jobası, programması bolmaǵan hám olardıń hár biri óz usılı hám sabaq alıp baratuǵın muǵallım -ustazdıń maǵlıwmat dárejesi, bilim sheńberi tiykarında iskerlik júrgizgen.Mektepxona baslanǵısh tálim makabi bolıp, oǵan kirisiw ushın málim jas belgilenmagan. Áke - ana óz perzentin shańaraqqa tiyisli sharayatından kelip shıǵıp tapsırǵan hám bala dáslepki tálimdi arab álippesin ózlestiriw hám Qurandı oqıw hám yadlawdan baslaǵan. Oqıw, ádetde, jıl boyı dawam etken, háptediń juma kúni dem alıw kúni esaplanǵan, shınıǵıwlar tiykarınan pútkil kún dawamında alıp barılǵan. Demalıs medrese oqıtıwshısı ixtiyori menen jergilikli sharayatlardı, áke – onanin social jaǵdayı inabatqa alıp, oqıwshına berilgen.Daloilxonaga sawatı shıqqan balalar qabıl etilgen. Ol jaǵdayda daslep balalar Qurandıń ayırım súreleri hám ayatların, keyininen tiykarǵı kitap - “Daloil ul-tańlanıw” yodlangan. Qorixonada Qurandı quran oqıw qılıw uyretilgen. Olarǵa mektepxonani tamamlaǵan 10 jastan úlken ul balalar qabıl etilgen. Qorixonada balalar 3 - 4 jıl oqıtılǵan.Medreseler - Joqarı oqıw orınları esaplanılǵan. Turkistonda dáslepki medreseler X - asirde payda bolǵan. Olarda 3 basqıshda tálim alıp barılǵan. Baslanǵısh (eń tómen), orta (ortasha ), joqarı (artıqmash) basqıshlarda tálim ámelge asırılǵan. Olarda dinge sıyınıw ǵayratkerleri - teologiyashunoslar hám sharıyat musulman diniy huqıqı bilgirleri tayarlanǵan. Medresede oqıw 10 jıldan 28 jılǵa shekem dawam etken. Islam dini kirip kelgen dáslepki ásirlerde (IX - XII) Oraylıq Aziya xalıqları ilim salasında jetekshilik qılıwdı. Bul jerden Ibn Sino, Beruniy, Farg'oniy, Farobiy, Motrudiy, Imom al Buxoriy, Termiziy, Samarqandiy, Najmiddin Kubro, Bahovuddin Naǵısband, Mırza Ullıbek, Alisher Navaiy, Mırza Bobur sıyaqlı kóplegen san-sansız túrli pán tarawları jetekshileri shıǵıwǵan.
XIX ásir aqırı - XX ásir baslarında xalqımızdıń tálim usılı jańalanıp baratırǵan dúnyaǵa tuwrı kelmey qaldı. Bunıń tiykarǵı sebeplerinen biri islam dini Turkiston úlkesi ruwxıy turmısında ústinligi edi. Mádeniyat, bilimlendiriw, kórkem óner, huqıq, filosofiya, ádebiyat barlıq barlıǵı islam dini menen belgilengen edi. Islam Turkiston xalıq ommasining ideologiyası edi.
Ózbek xonliklarining óz-ara urıs -talawı tálim sistemasına bolǵan itibardı susaytirdi. Tálim sisteması dáslepki orta ásirlerde qanday bolsa sondayligucha hátte ol dáwirdegidan orqada qalıp ketken edi. Abu Abdulla Rudakiy:
Jaqsı islik birla tınıshlıqqa talpindi dono,
Urıs - talashdan ladan hesh tapmadi mánis.dep mine sonday tálimge itibarsız dáwirlerge koefficient berip jazǵan bolsa ájep emes. Turkiston patsha Rossiyası istibdodiga ótkennen jańa usıl mektepleri payda boldı. 1886 - jıldan baslap Turkistonda tiykarǵı pánleri orıs penen tili, arifmetika hám geografiya bolǵan “Orıs-tuzem mektepleri” dep atalǵan mektepler vujudga kela basladı. 1906 - jılda, yaǵnıy Turkiston general-gubernatorligi dúzilgennen qırıq jıl keyin bunday mektepler sanı 82 ta bolıp, olarda jámi 3 mıń oqıwshı tálim alar edi. Bul dáwir kelip Turkistonda jadidlarning jańasha usıl daǵı mektepleri iskerlik baslaǵan edi. Orıs-tuzem mektepleri Turkiston general-gubernatorligi aymaǵında tek Ferǵana, Tashkent hám Samarqandda iskerlik kórseterdi. Jadid mektepleri bolsa tek Turkistonda emes, Xiva, Buxarada da ashıldı. Jadid mektepleri kóplegen mádeniyat hám kórkem óner ǵayratkerlerin jetiwtirgen. Olar arasında Hamza Hakimzoda Niyoziy, (1889 -1929 ) shayır G'ofur Ǵulom (1903-1966 ), shayır Otaqo'zi Uyqas (1905-1990 ), Jazıwshı Muso Toshmuhammad balası Oybek (1905-1968) hám basqalar bar. Jadidlarning bilimparvarlik háreketinde Mahmudxo'ja Salamatiy hám Jaqtılandırǵan Quran oqıwshı jetekshi rol oynawǵan. Jaqtılandırǵan Quran oqıwshı jadid mektepleri programması qamralgan ush sabaqlıq jazǵan : “Adibi aldın” (Birinshi muǵallım, 1901), “Adibi sanıy” (Ekinshi muǵallım, 1903) hám “Pániy sabaqlar” (Pánlerden sabaqlar, 1902). Jadid mektepleri patsha Rossiyası tárepinen qısıwqa dus keldi. 1911 - jıl kolonizator administratorlar 50 ta jańa usıl mekteplerin jawıp qoyıwdı, qalǵanlarında bolsa orıs penen tili májburiy pán jol menende oqıtılıwı ámeldegi etildi. 1913 - jıl Buxara amiri ámirlik aymaǵındaǵı hámme jańa usıl mekteplerin jawıp tasladı. Jańa mektepler ashıwǵa ruxsat berilmay qoydı.
Húkimet tepasiga sovetlar kelgennen keyin, olar da óz ideyalarına uyqas penen keletuǵın hám xızmet etetuǵın mektepler tashkil etdi. 1918 - jıl Turkiston sovet húkimetiniń shirkewdi mámleketten, mektepti shirkewden ajıratıw tuwrısındaǵı dekreti shıqtı. Oǵan kóre, úlke degi ámeldegi jeke, eski diniy mektepler iskerligi qadaǵan etnmagan bolsada, biraq jańa sovet mekteplerin tashkil etiwge itibar berildi. Mektep eki tekshege bolındı : 1 - tekshe bilim orınları dáslepki úsh sinfni óz ishine alardı hám 2 - tekshe taǵı 4 klasstan ibarat edi. Orta mektep da ámeldegi bolıp, keyingi úsh sinfni óz ishine alar edi. Biraq bunday mektepler júdá az edi. Kóbirek 1 - tekshe mektepleri eń kóp tashkil etilgen edi. Sovet húkimeti jergilikli ápiwayı puqaralar xalıq isenimin erisiw, eń áwele, jarlılar, perzentlerin oqıtıw, olardı sawatlı, bilimli qılıw ushın óziniń programmalıq maqsetine juwap beretuǵın sovetcha tálimdi rawajlandırıwǵa tiykarǵı itibar berdi. 20 - jıllarda Ózbekstan turmısında zárúrli orın alǵan birinshi hám ekinshi basqısh mektepleri sonday tálim beriwge mólsherlengen bilim sarayları edi. 1920 - jıl 17 - sentyabrde Turkston ASSR húkimeti úlkede 8 jastan 40 jasqa shekem bolǵan kisilerdi oqıtıw hám sawatlı adam qılıw tuwrısında dekret qabıl etdi. 1920 - jıl sentyabrde Tashkentte Turkiston Mámleket universiteti tashkil etildi. Keyinirek Orta Aziya universiteti mártebein alǵan bul joqarı oqıw ornı úlkede joqarı tálimdi rawajlandırıw, joqarı qánige kadrlar tayarlaw óshog'i boldı.
Ekinshi jáhán urısı jıllarında da tálim sisteması, ılım - pán toqtap qalǵanı joq. 1943 - jıl 4-noyabrde Ózbekstan Pánler Akademiyası ashıldı, onıń birinshi prezidenti etip alım T. N. Quran oqıwshı Niyoziy saylandı. 1959 - jıl Ózbekstan SSR Joqarı Keńesi tamonidan qabıl etildi. 10 jıllıq orta mektepler 11 jıllıq mekteplerge aylantırildi.
Orta ulıwmata'lim mektepleri 1970 - jılda islep shıǵılǵan qaǵıydaǵa muwapıq jergilikli sharayatlardan kelip shıqqan halda bólek baslanǵısh (1 - 3 klasslar ), 8 jıllıq (1 - 8 klasslar ) hám orta mekteplerge (1 - 10 klasslar ) mekteplerge aylantırildi. Islep shıǵarıw tálim beriw maqsetinde mektepleraro islep shıǵarıw oqıw kombinatları qurıldı. Qala hám rayonlarda kásip-óner bilim orınları tashkil etildi. Kópshilik mekteplerde jaslardı oqıw shınıǵıwlarınan keyin mektepte alıp qalıw, olarǵa tálim tárbiya beriw jumısları jolǵa qoyıldı. Tálim tiykarınan hukumron ideologiya máplerine xızmet eter edi.
Bilimlendiriw hám mádeniyat bárkámal insandı qáliplestiriwdiń eń zárúrli quralı bolıp tabıladı.
Sol sebepli da Ǵárezsiz Ózbekstanda bilimlendiriw hám mádeniyat jumısların eń zárúrli aktual tarawdıń retinde rawajlandırıwǵa bólek itibar berildi.
Ǵárezsiz Ózbekstan Respublikası Konstituciyasiniń 41 - statyasında, “Hár kim bilim alıw huqıqına iye. Biypul ummumiy tálim alıw mámleket tárepinen kepillik beriledi. Mektep jumısları mámleket qadaǵalawında bolıp tabıladı.” dep belgilep qoyıldı.
1997 - jıl 29 - avgust kúni Ózbekstan Respublikası Joqarı Jıynalısinnig IX - sessiyasında Ózbekstan Respublikasınıń “Tálim tuwrısında” gi jańa nızamı hám “Kadrlar tayarlaw milliy programması” qabıl etildi. Bul nızam hám programma tolıq zaman talaplarına uyqas penen halda keleshekti oylap islep shıǵılǵan bolıp, ol jaǵdayda ulıwma orta, sonıń menen birge, orta arnawlı, kásip - óner sistemasınıń bar ekenligi, tálimdiń úzliksizligi hám izbe-izligi mámleket tálim standartları sheńberinde tálim alıwdıń hámme ushın ashıqlıǵı támiyinlengen.
Ózbekstan Respulikasida tálim tómendegi túrlerde ámelge asırılıwı belgilendi:
- maktabgacha tálim (6 -7 jasqa shekem);
- umumiy orta tálim (1-9 klasslar );
- o'rta arnawlı, kásip - óner tálimi (3 jıllıq tálim);
- oliy tálim;
- oliy oqıw jurtınan keyingi tálim;
- kadrlar mamanlıǵın asırıw hám qayta tayarlaw ;
- maktabdan tısqarı tálim.