1-Tema : Jańa Ózbekstanda erkin hám abadan jasayıq!

13-Tema : Ózbekstannıń siyasiy, ekonomikalıq hám materiallıq baylanısları tariyxı.
Ózbekstannıń xalıq aralıq munasábetleri júdá uzaq tariyxga iye. Tariyxga názer taslaytuǵın bolsaq, Kushon mámleketidayoq xalıq aralıq elshilik hám sawda baylanısları keń rawaj tapqan. 99 jılda Kushon mámleketiniń elshisi Rimge barǵan. Kushon hám Rim saltanatlari ortasında jaqın elshilik baylanısları bolǵan. Itimal sol sebepten bolsa kerek, Rim patshaları XI ásir baslarında Troyan kolonnalariga Rimge kelgen elshiler, sawdagerler, ónermentlerdiń suwretlerin túsirganlar. Áne sol háykel suwretlerde Oraylıq Aziya wákilleriniń suwretleri da ushraydı. Baqtriya aymaǵında Rim teńgeleri hám kórkem óner shıǵarmalarınıń úlgileri kóplegen tabılǵan.
watanımız xalıqları tariyxında «Ullı jipek jolı» úlken áhmiyetke iye esaplanadı. Jazba derekler degi maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda III-vII ásirlerde Oraylıq Aziya hám Orta Shıǵıs arqalı ótken jipek jolınıń qadaǵalawı so'g'dlarning qolında bolǵan bolsa, vIII ásir ortalarına kelip, «Jipek jolı»dıń batıs bólegi arablar qadaǵalawına ótedi. XIII asirde bolsa jipek jolınıń barlıq tarmaqları boylap qadaǵalawdı Chingizxon óz qolına aladı. Bul jaǵday tap XIv ásir ortalarına shekem dawam etdi. Keyin «Jipek jolı» Temur hám Temuriylar qadaǵalawı astına ótti. «Jipek jolı» arqalı Kitaydan batıs mámleketlerine, tiykarınan, jipek, dáslepki orta ásirlerden baslap qaǵaz shıǵarılǵan bolsa, batıs mámleketlerinen Kitayǵa shıyshe, jundan islengen hár qıylı gezlemeler, ǵalı, palos, ayna, metall, zebi - ziynat bezewleri, qımbat bahalı taslar : lazurit, biryuza, serdalik, hár qıylı dárivorlar, arǵımaq atlar alıp barılǵan.
watanımızdıń hár bir úlkesi áyyemginde xalıq aralıq sawdada ózine tán ónimleri menen qatnasıw etiwgen. Kitay dáreklerinde belgilengenler etiliwishe, v - vI ásirlerde Arqa Turkiston hám Oraylıq Aziyada kóplegen g'o'za egilgen. Onıń tolasidan appaq hám mayin shúberek toqılǵan. Kitay bazarlarında bunday matoga talap úlken bolǵan. Sebebi usha dáwirlerde Kitayda paxta egilmes penen edi.
v - vI ásirlerde Chochda jasalǵan oq jay «kamoni chochiy» atı menen pútkil Shıǵısqa dong'i taraladi. Dáslepki orta ásirlerde bir ǵana Zarafshon oypatlıqsında, Samarqand hám Buxaradan tısqarı, Rivdad, Kushoniya, Dabusiya, Hariman, Arxud, Romitan, varaxsha hám Poykand sıyaqlı ónermentshilik hám sawda qalaları ámeldegi edi.
Ayırım maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda, Poykand qalası Eftaliylar mámleketiniń paytaxtı bolǵan. Kitaylıqlar bul qalanı “Bi” atı menen tilge alǵanlar. Arablar onı «Madinat ut-tujjor» yaǵnıy «savdogarlar qalası» dep júrgizer edi. v-asirde Oraylıq Aziyalıq shıyshegarlar Kitay ónermentlerine reńli shıyshe buyımlar soǵıwdı uyretediler. Oraylıq Aziya shıyshesi rangdorligi, yarqiroqligi hám tınıqlıǵı tárepten vizantiya shıyshesinen ústin turǵan. Kitay imperatorlari óz sarayların bezewde Oraylıq Aziyadan keltirilgen reńli shıysheden paydalanǵanler. Regionmızda vII-asirde Batıs Turk xoqonligi húkimranlıǵı dáwirlerde Kitay menen sawda asa pátine shıǵadı. Bul dáwirde Kitayǵa toǵız márte sawda elshileri jiberiledi. 627 - jılda Buxara, Samarqand, Ishtixon hám Ustrushonadan birlesken júdá úlken sawda karvoni Kitayǵa jetip baradı. So'g'dning Oraylıq Aziya hám Kitay menen vI-vII asirdegi baylanısları haqqında túrli jazba hám arxiologik derekler maǵlıwmat beredi. Bunıń dálili retinde Afrasiyobda ashılǵan diywaliy súwretlerde so'g'd hákimi varxumaning Chag'aniyon, Choch hám Kitaydan kelgen elshilerdi qabıl qılıw dástúri suwretlenedi. So'g'dning sherbetli júzimlerinen musallas penen tayarlanǵan, Samarqandning zarg'oldoq shaptalısı Kitay paytaxtında «Samarqandning altın shaptalısi» atı menen dańqi ketken edi. So'g'd dáslepki orta ásirlerde tekǵana sawda bálki, balalardı sawatlı adam bolıwlarına da itibar qaratılǵan. Kitay dárekleriniń gúwalıq beriwine qaraǵanda, So'g'dda bes jasqa to'lgach, ul bala jazıw hám esapqa uyretilar, keyininen olar 20 jasqa kirgach, sawda jumısların úyreniw ushın ózge mámleketlerge jo'natilar edi. vIII-asirde qubla Ózbekstan, qubla Tadjikistan hám arqa Afganistandı óz ishine alǵan Tohariston, Kitayǵa alıp shıqqan qızıl hám zumrad reńli shıysheları Kitaylıqlardı lol qaldırǵan.
Tohariston dári - dármanları bolsa Kitayda júdá qadrlanǵan. watanımızdıń Ferǵana oypatlıqsında Davan dep atalǵan áyyemginde mámleket ámeldegi bolǵan. Davan qońsılas mámleketlerge arǵımaqlar, boyawlar, reń-barang shıyshe buyımlar hám dári-dármanlar shıǵarǵan. Samaniyler dáwirinde Movarounnahr xojalıq turmısında Xorezm úlken orındı iyelegen. Xorezm shetke suvsar teri, aq suvsar teri, sasıq iyislikuzan teri, latcha teri, túlki, qoyan hám eshki terileri, sham, kósher, aq terak qabıqlog'i, uzın qalpoqlar, balıq jelimi, kanakunjut moyi, jupar, at terisidan islengen sherim, pal, ǵoza, suńqar, qalqanlar, slavyan qullari, qoy hám siyirlar shıǵarar edi. Xorezm bul buyımlardı bolgarlardan alardı. Bulardan tısqarı Xorezm shet mámleketler menen kóplegen qurǵaqlay miyweler, hár qıylı mawıtı, qant-qurs, ǵalılar, kimxoblar, prostınyalar, qulıplar, oq jaylar, pishloq, boza, balıq, qayiqlar hám basqa ónimler menen da sawda qılatuǵın edi. Bul dáwirde Buxaranıń Zandana awılında toqılǵan qońır reń buz «zandanacha», Samarqandning vador awılında tayarlanǵan shúberek «vadoriy» atları menen Shıǵısda ataqlı edi. vadoriy matodan tikilgan kiyimlerdi Xurasanda ámirler, ministrler hám qozilar kiyardilar. vadoriy kóylektiń bahası eki dinordan on dinorgacha bolǵan.Samaniyler dáwirinde Movarounnahrda «Ullı jipek jolı» arqalı bolatuǵın karvon sawdası úlken áhmiyet kásip etdi. Karvon sawdası Oraylıq Aziya arqalı Qubla -Arqa Evropa mámleketlerin Shıǵıs mámleketleri, áwele Mo'g'iliston hám Kitay menen baylanıstırıp turar edi.Samaniyler dáwirinde Buxara, Samarqand, Góne Gurganj, Marv, Binkat, Kesh, Nasaf, Axsikat sıyaqlı qalalar orta ásir ónermentchiligining rawaj tapqan iri orayına aylanadı. Narshaxiyning jazıwısha, IX - asirde Buxara arki janında patshalıqqa qarawlı “Báyit ut - tiroz” úlken toqımashılıq kárxanası bolǵan. Ol jaǵdayda qımbat bahalı reńli shúberek, palos, ayna, kópshik jildi, jaynomoz hám úst kiyimlikler toqılǵan. Samarqandda kóbirek mıskerlik, zergerlik hám er soǵıwshılıq rawajlanǵan edi. Túrli shúberekler, kimxob, shoyi hám oramallar to'qilar, joqarı sortlı qaǵaz islep shıǵarılar edi. Shosh óziniń kóńshilik ónimleri hám sherim buyımları menen, Iloq bolsa gúmis hám qorǵasın kánleri hám de gúmis teńge shıǵaratuǵın teńgesi menen ataqlı edi. Movarounnahrdıń xojalıq turmısında Xorezm da úlken orınǵa iye bolǵan. Bul jerde ónermentchilikning basqa tarawları qatarında qayıqshı ustalıq taraqqiy etedi. Xorezm hám Termizde jasalǵan qayiqlarda Amudarya boylap turaqlı júk tashilgan.
Arqa Evropa menen alıp barılǵan sawdada Xorezm zárúrli orın iyelegen. IX - X ásirlerde karvon sawdası Xorezm menen eki iri sawda orayı - xazarlar hám bolgarlar ortasında alıp barılǵan. Bul dáwirde eki sawda orayı volga boyında maba qazanǵan. Bul - Itil menen Bolgar bolǵan. Itil qalası eki bólekten ibarat edi. Qalanıń batıs bólegi Itil, arqa bólegi bolsa mıńon dep atalǵan hám ol sawda orayı bolǵan. Mıńon xalqınıń kópshilik bólegin Xorezmlikler tashkil etken. Oyanıw dáwirinde Orta Aziyada sırtqı sawda qaysı dárejede rawajlanǵanlıǵı tuwrısında oyda sawlelendiriw ónim qılıw ushın dereklerge shaqırıq etiw múmkin. Movarounnahrdıń ózinde sawda hám ekonomika rawajlanıwınan tısqarı, bul jerlik sawdagerler dúnyanıń uzaq mámleketlerinde da aktiv sawda jumısları alıp barǵan.
1150 - jılda Vengriyaǵa barǵan arab sayaxatshısı Abu Hamid al-Hárnetiy ol jerdegi bazarlar hám sawdagerler tuwrısında sonday jazǵan edi: «Unkuriya dep atalıwshı bul mámleket 78 qaladan ibarat. Bul qaladan hár biri kóplegen qorǵan, awıl, taw, orman hám baǵlarǵa iye. Olarda mińlaǵan batıslıqlar jasaydı.
Olardıń da san-sanog'i joq. Xorezmlikler sawda menen shuǵıllanadı hám patshaǵa xızmet etedi».
Ózbekstan óziniń kóp ásirlik milliy mámleketliligin, mádeniyatı, ilimi, kórkem óneri, ózine tán hám ayrıqsha turmıs filosofiyası menen jáhán sivilizasiyasi rawajlanıwına zárúrli úles qosdı. Ózbek xalqi jáhánǵa pán, kórkem óner, filosofiya, medicina, siyasat, huqıq, tariyx tarawlarında o'lmas penen dóretpeler jaratqan, ullı oqımıslılardı bergen. Muhammad ibn Muso Xorezmiy, Abu Ali ibn Sino, Abu Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma Farobiy, Abu Rayxon Beruniy atların birinshiler qatarında keltirip ótiwimiz múmkin. Yusuf Tán Xojib Balasog'uniyning «Qutodg'u bilig» shıǵarması, Ahmad Yugnakiy «Hibat ul - haqoiq» atlı shıǵarması hám Ahmad Yassaviyning «Hikmet» atlı qosıqlar kompleksi kisilerdi bilimli bolıwǵa, alım hám fazıllardı kótermelewge chorlovchi eń jaqsı ǵáziyne dóretpeler bolıp tabıladı.
watanlaslarımız islam dini rawajlanıwına úlken úles qosıwǵan. Atap aytqanda, Imom Buxoriy hám at-Termiziylar eń eń isenimli dep esaplanǵan hádis, yaǵnıy isenimli ádislerdi toplap, musulman ahli ushın savobli jumıstı ámelge asırıwdı.
Ana úlkeimizning ılım oraylarınan biri bolǵan Buxara qalası, islam álemine kóplegen alım -ol, oqımıslı adamlar, bilimparvarlarni jetiwtirib bergenliginde ushın «Gúmbezt ul-Islam», yaǵnıy «Islam dininiń gúmbezi» dep, pútkil musulman dúnyası izzetlashgan. Sahıpqıran Ámir Temurdıń Keshga (Qalasısabz) bólek itibarları sebepli bul qala «Gúmbeztul ılım hám adab» ataǵına iye bolǵan.Ahmad Yassaviy, Najimuddin Kubro hám Bahovuddin Naǵısband jaratqan sufizm táliymatları ahli mo'min ushın turmıs tárizine aylanıp, tuwrı jol kórsetiwshi programması amal bolıp tabıladı.
watanımız Ámir Temur húkimranlıǵı zamanlarında Evropanıń kóplegen mámleketleri menen baylanısı joqarı dárejege kóterilgen. Temur Fransiya patshası Karl vI (1360 - 1422), Angliya patshası Genrix Iv, (1399 - 1413) hám Kastiliya hám de Leon patshası Genrix III de Trastamara (1390 - 1407) lar menen diplomatik baylanıslar ornatıp, jazıwmalar alıp barar edi. Temurdıń áwladları zamaninde da jáhándıń kóplegen mámleketleri menen diplomatik baylanıslar echilik karvonlari jolǵa qoyılǵan.