1-Tema : Jańa Ózbekstanda erkin hám abadan jasayıq!

11-Tema : “Sóylesiw hám baylanıs mádeniyati”.

Áyyemgi zamanlarda bir mámlekettiń patshası tús penen kóripdi, tushida barlıq tisleri to'kilib túskenmish. Azanda ministrlerin Birma -bir huzuriga chorlabdi hám olardan tushuning ta'birini sorapdı. Sonda huzuriga birinshi bolıp kirgen ministr depdi:

- Qáwender, tushungizning ta'biri sol, siz barlıq aǵayın urıwlaringiz ólgeninen keyin opat etar ekansiz.
Bul gapni esitip patshahning ǵázepi kelipti hám ministrdi óltiriw etiwdi buyıribdi. Ekinshi bolıp kirgen ministr tús penen bayanın dıqqat menen tıńlab, sonday ta'bir beripdi:
- Qáwender, sizdiń omirińizdi uzaq qılmıs, yaǵnıy -ki, barlıq úrim-putaqlaringizdan uzaǵıraq jasar ekansiz.
Sonda patshahning ta'bi ashılıp, ministrine qımbat bahalı sıylıqlar sawǵa etken eken.
Sóylew qábiletimiz bar, biz pikirimizni bayan etemiz, bir-birewimiz menen muomila etip, baylanısde bólemiz. Hazrat Navaiy :
Sózdurki, nıshan berur ólikke Jondin,
Sózdurki, berur jonga xabar Janandin,
Insandı sóz ayladi judo Haywandin,
Bilkim, guhari sharıfroq joq Ondin.
Navaiy joqarıda, sóylew qábiletimiz, insan menen haywan ortasındaǵı tiykarǵı ayırmashılıqlardan biri ekenligin, hám de onıń jan baǵıshlaytuǵın qudıret quralı sanawın joqarıdaǵı qosıqtıń bir qatarılarda gózzal etip ańlatpalaǵan. Eger mine sol sóylew sıyaqlı quday bergen naǵıymet bolmaǵanda qanday halda bo'lar edik. Bir kúni Buzurgmehrdan: «Sóylew jaqsıma yamasa únsizlikpe? » dep soradılar. Ol bolsa : «Sóylew! »- dep juwap berdi.
Odan : «Nege bolmasa ótken zaman hakimlari mudami hákisin aytıp keldiler? » dep sorawdı. Buzurgmehr:
«Sóylew ábzal degenimning mánisi mınada, eger bul qural bolmaǵanda edi, únsizliktegi kútá úlken páziyletler ashılmay qolardi! » - dep juwap berdi.
Oyshıl Buzurgmehr aytıp ótkeni sıyaqlı, sóylew qábiletimiz bolmaǵanda únsizlik arqalı payda bolatuǵın páziyletlerimiz qadrsiz bolar edi. Shıǵıstıń barlıq xalıqlarında sóylew hám baylanıs mádeniyatına bólek itibar berilgen bolıp, bul tuwrında túrli eń jaqsı ǵáziyne dóretpeler pitilgen. Shıǵıs xalıqlarında sóz qudıretin, onıń hár qanday jaqsı islik bası yamasa bo'zg'unchilik baslawshısı bolıwın jaqsı bilgenler.
Áyyemginde patshahlar el, xalıq aldında mámleket tuzimi, tıńlaǵıshlıq, diniy qaǵıydalar, xalıq aralıq jaǵday, óz siyasatları haqqında juma kúnleri, xalıqtıń hayt hám bayramlarında sóylew sóyleganlar. Eramizǵa shekemdıń IX asriga kelip, shohlar bul jumıstı arnawlı sóz ustalarına tapsıra baslaǵanlar hám olardı «voiz»lar, dep ataǵanlar. sheshenlik kórkem óneri túwel qáliplesip, jáhán mádeniyatı ǵáziynesinde Bahovuddin biyneke tuwılǵan bala, Jaloliddin Rumiy, Xusain Koshifiy, Muin waz sóylewshi Haraviy sıyaqlı o'nlab sóz ustaları jetiwdi.
Shıǵısda ádebiyat mudami ádep hám etika ushın xızmet etken. Shıǵıstıń qaysı oqımıslın qanday shıǵarmasın o'qimang barlıǵı ádep-etika, taqat, ılım-bilimge shaqıradı. Áwele Islam dinine shaqırıq etetuǵın bolsaq, onıń múqaddes kitapı Quranı Saqıyda da sóylewge tiyisli ayatlar bar. Jaqsı, álpayım gapni isletiw, insannıń abıraysın asıradı, dosların ko'paytiradi, hámmediń húrmetine iye etedi. Sonıń ushın da Alla shıyrın sóz bolıwǵa shaqıradı :
«Meniń bandalarimga ayt, jaqsı sózlerdi sóylesinlar. Álbette shaytan olardıń arasına dushpanlıq salıp turadı» («Isro» so'rasi, 53-ayat). Alla mine sol oyatda musulmanlardıń óz-ara sáwbetlerinde, gáp-sózida shıyrınso'z bolıwǵa buyıredi. Eger olar buyrıqqa boysınıw etpey, jaman sózlerdi ixtiyor qilsalar, álbette shaytan araların buzadı hám nátiyjede jamanlıq hám dushpanlıq júz boladı. Basqa bir oyatda Alla sonday deydi: «va adamlarǵa jaqsı sózlerdi aytıń» («Baqara» so'rasi, 83-ayat). Alla taolo tómen dawıs penen menen sóylewge odaydı. Sebebi shıyrınso'zlik sonı talap etedi. Dawısın anıq qoyıp baqirib-shaqırıp sóylewdi bolsa, eshakning hangrashiga uqsatadı : «va dawısıngni tómen et. Álbette dawıslar ishinde eń yoqimsizi eshakning dawısıdir» («Luqmon» so'rasi, 19 -ayat).
Alla kisiler menen sóylewayotganda, mámile qılıp atırǵanda ashıq yuzli bolıwdı buyıredi hám turpayılıqtan qaytaradı. Alla payǵambarımız Muhammad alayhissalomga qarata sonday deydi: «Alla bergen raxmet sebepli olarǵa álpayımlıq etdiń. Eger qopal, kewili qattı bolǵanıngda edi, olar átirapingdan tarqalıp ketar edi» («Oli Imron» so'rasi, 159 -ayat). Sol zat musulmanlarǵa bir esletpeki, olar da mudami kishi piyil, shıyrınso'z bolsınlar. Adamlar arasındaǵı mámilede Quran mine sol ádeplerdi uyretedi. Bul zatlar turmısda tınıshlıq hám baxıt hám ıǵbal árman etken hár bir jámiyet ushın zárúr bolıp tabıladı.
XI asirde jaratılǵan «Qobusnoma» shıǵarması avtorı Kaykavus penen óz ulga násiyxatlarında sóylewde ayırım tártiplerge ámel qılıwdı uqtırǵan.
Kaykovus penen balasına násiyxat etip deydi: «Xalıq aldında gápiradigan sóziń gózzal bolsın, bul sózdi xalıq qabıl qilsin. Xaloyiq seniń sóz menen bálent dárejege eriskeningni bilsin, sebebi kisiniń mártebesin sóz arqalı biladilar, sózdiń mártebesin kisi arqalı bilmaydilar, sebebi hár kisiniń jaǵdayı óz sózi astında jasırınǵan boladı. Yaǵnıy bir sózdi bir sóz dizbegi menen aytsa boladı, esitken kisiniń bolsa ko'ngli parishon boladı, sol sózdi basqa bir sóz dizbegi menen aytsa, esitken kisiniń ko'ngli bahri aladı... Ey perzent, sózdiń júz hám arqa tárepin bilgil, olarǵa ámel qilgil, sóyleganingda mánisli sóyle, bul aratorlıqtıń belgii bolıp tabıladı. Hár bir sózge qulaq sal, tezlik etpe. Oylamastan sóyleme. Hár bir sózdi oylap sóyle, tap aytqan sózingdan pushaymon bo'lmagaysan. Ilgeri oylaw - bir sort' káramat bolıp tabıladı. Hár qanday sózdi esitiwden siqilma. Ol sóz jumısıńǵa qále yarasin, qále jaramasin, onı esit, tokı seniń ushın sóz esigi yopilib qolmasin hám sózdiń paydası tamam bolmaydıin. Suwıq sóz sóyleme... Kóp bil-ol, az sóyle: kem bilseń, kóp sóyleme, sebebi sanalı kisi kóp sóylemeydi; degenlerki, tınısh otırıw salamatlıq sebebi bolıp tabıladı...».
Sóz qudıreti nelerge ılayıq ekenligi hámmege jaqsıǵana málim. «Jaqsı gáp menen ilon inidan, jaman gáp menen semser qinidan shıǵadı» degen naqıl da bunıń ayqın dálili bolıp tabıladı. Biraq turmısımızdıń dawamda hár túrli mashqalalardi basdan ótkeremiz. Olardı hal qılıwda kópshiligi shıyrın gáp, tuwrı mámile menen ańsatǵana pıtıwı múmkinligin esten shıǵarıp qóyamız. Bahslashamiz, tartıwamız, bar kúshimiz hám nervlarimizni sarplaymız. Sebebi, biz óz pikirimizni ózgelarnikidan artıqmash bilamiz. Aqır-aqıbetde, jeńimpaz shıǵamız. Biraq bul jeńimpazlıq menen biz ne máp tabamız? Birovning kemshiligin sezsak, ılajı barınsha onıń júzine salıwǵa háreket etemiz, tap ki ózimiz kemshiliksiz kisimiz. Sın pikir keleshektiń mıywesi, deymiz. Tiykarınan sondaymikan, sın pikir biziń ózimiz-g'oy jaqpaydı, ózgege -ne?
Aytılmaǵan sózdi ayta alarsan,
Aytılǵanin qashan tuta olursan?
Ibn Kámalposhsho bul eki qatar hikmet menen sın pikir etiwge asıqmaslikni, onı hár qashan bolsada búydewge ulgurish múmkin, sóz awızdan shıqqannan keyin bolsa onı hesh zat menen tutıp bolmaslıǵın ańlatadı. «Aytılǵan sóz otilga o'q». Sol orında Ibn Kámalposhshoning orınsız sóylew arqalı insanǵa qansha bitmas penen zahmat yetmog'ligi haqqında hikmetli pikirlerinen keltirip ótsek. Jáhánda : «Til yugurigi boshga, qol yugurigi oshga» degen naqıl yuradi. Nishter jarasınan til jarası salmaqlilew bolıp tabıladı. Nayza zaxmidan kóp ótpey, dene bostanı gúlistanǵa aylanadı hám odan jonu molga hálsirew kam bolıp tabıladı. Báyit:
Xassa zarbi uzaq túrmeyin ketar,
Tilden jetken zarba bir ómirge yetar!
Bir hakimning birda sonday degenin esitkenedim: «Awız ishindegi til qın ishine jasırınǵan semserdir». Qosıq :
Til tig'in ótkir aylama hesh,
Óz basıngni kesip bolmaydıin bále.
Óltirmoqqa qashan qanjar etildi,
Til formasında onıń forması tilindi.
Haqıyqatlıqtan da semserdiń forması tilge uqsaslıǵına insanlardıń túrli astarlı sóz, husumat hám kúnshillik aralas sózlerin esitkenińizde iqror bolasız.
Biz mudami baylanıs processinde sáwbetlesimiz pikirlerin ekinshi dárejege qóyamız. Ásirese, kóp sóylew, adamlar arasında insannıń húrmetin tómenlewine alıp keledi. Sonıń ushın “sóz búydewden aldın, hár minutada sóz artınan keletuǵın aqıbetti o'yla!”