2-sabaq 11-tema: Insan, tábiyat, ekologiya. Tábiyat – anamız

2-sabaq
11-tema: Insan, tábiyat, ekologiya. Tábiyat – anamız

Átirapımızda ushı-qiyırı joq álem dúniya álem dep ataladı. Jer hám onıń atmosferasınıń hár qanday jaǵdayı hawa-rayı delinedi. Hawa – rayı toqtawsız ózgerip otıradı. Belgili bir jerdiń belgili bir waqtında hawa-rayı: hawa ıǵallıǵı, ıssılıq, bult, jawın muǵdarı, samal tezligi hám baǵıtı, qar úrgini, gúldirmama, duman hám basqalar parqlanadı. Tábiyattaǵı barlıq ózgerisler insan organizminde óz tásirin kórsetpey qalmaydı. Sebebi hár birimiz ana tábiyattıń bir bólegimiz. Sonıń ushın da tábiyattı abaylap – asırayıq. Eger hawada kislorod bolmasa, adam bir minut hám jasay almaydı. Biraq tábiyat buǵan jol qoymaydı. Ol ókpemiz ushın júdá zárúr bolǵan taza hawanı jetkerip beredi. Eger suw bolmasa, ómir bolmas edi. Biraq ǵamxor tábiyattıń usı kúnge shekem tábiyattıń insandı suwsız qaldırǵan jaǵdayı bolǵan emes. Quyash bolmasa ómir toqtap qalǵan bolar edi. Biraq tábiyattıń ullı nızamına boysınǵan quyash bárhama erte tańda shıǵıp tiri janzatqa xızmet etedi.

Insan - tábiyattıń ullı jaratılısı. Basqasha aytqanda – perzenti. Tábiyattıń inamısız jasay almaydı ekenbiz demek ol biziń anamız. Sonıń ushın ana tábiyattı, onıń qusları, haywanları, ósimlikleri hám basqa baylıqların abaylap asırawımız hám kóbeytip barıwımız kerek.
Tábiyat insanǵa tek taza suw, hawa, azıq-awqat, kiyim-kenshek ǵana emes, al den sawlıq, joqarı keypiyattı da inam etedi. Insan bul baylıqlardı tábiyattan tayar halında almaydı. Ol óziniń miyneti menen aqılın, bilimin iske saladı. Tábiyattıń nızamın hám sırların úyrenedi. Tábiyattı súyiw, onı qorǵaw, jaslardı tábiyat shaydası bolıw ruwxında tárbiyalaw barısında mámleketimizde kóplegen isler ámelge asırılmaqta. Tábiyattı abaylap asıraw hámmemizdiń minnetimiz. Belgili jazıwshı Sh.Aytmatovtıń aytqanınday tábiyat – bul ózimiz.


Grammatika: Kómekshi sózler
Joba:

1. 
   Tirkewishler.
   
2. 
   Dánekerler.
   
3. 
   Janapaylar.
   

Tayanısh sózler-tirkewish, tirkewishtiń túrleri, dáneker, dizbeklewshi hám baǵındırıwshı dánekerler, janapay, janapaylardıń túrleri, hár tárep sózler, tańlaq eliklewishler.

Kómekshi sózler óziniń tiykarǵı mánisinen ayırılıp kómekshilik xızmetke ótken sóz shaqaplarınıń bir túri. Olardıń ózine tán leksikalıq belgileri bolmaydı. Kómekshi sózler grammatikalıq mánisine hám xızmetine qaray úsh túrge bólinedi. 1. Tirkewishler; 2. Dánekerler; 3. Janapaylar.

Tirkewishler. Kómekshi sózler qatarına kiretuǵın ózine tán ózgesheligi bar sóz shaqaplarınıń bir túri. Olar ózleri dizbeklesip kelgen sózler menen birge waqıtlıq, orınlıq, sebeplik, sınlıq, salıstırıwshılıq, qarsılıq mánilerin bildiredi. Qaraqalpaq tilinde tirkewishler shıǵısı jaǵınan úsh toparǵa bólinip qaraladı: 1) Túpkilikli tirkewishler. Buǵan óziniń leksikalıq mánisinen úzil-kesil ayırılǵan tirkewishler kiredı ushın, deyin, shekem, sayın, kibi, yańlı hám t.b. 2) Atawısh tirkewishler. Bul toparǵa atawısh hám ráwish sózlerden tirkewishlik xızmetke ótken sózler kiredı basqa, ózge, burın, jaqın, qarsı, soń hám t.b. Bul sózler retinde kómekshilik mánide de, dara sóz mánisinde de qollanıla aladı. 3) Feyil tirkewishler. Buǵan feyillik mániden tirkewishlik mánige ótken sózler kiredı baslap, boylap, jaǵalap, qarap, qaramastan, qaraǵanda hám t.b. Bul sózler de retinde kómekshilik mánide de, dara sóz mánisinde de qollanıla aladı.
Qaraqalpaq tilindegi tirkewishlerdiń ayırımlarınıń ataw sepligindegi, geybirewleriniń barıs, bir qatarlarınıń tabıs, al basqa toparlarınıń shıǵıs sepligindegi atawısh hám atawıshlıq xızmette qollanılatuǵın sózler menen dizbeklesip, olardı basqarıp keliwine qaray olar tórt toparǵa bólinedi.