2-sabaq 11-tema: Insan, tábiyat, ekologiya. Tábiyat – anamız

1. Ataw sepligindegi sózlerdi (ayırımları iyelik sepligindegi almasıqlardı) basqarıp keletuǵın tirkewishler. Tirkewishlerdiń bir qatarları ataw sepligindegi atawısh yamasa atawıshlıq xızmette qollanılatuǵın sózler menen dizbeklesip, olardı basqarıp keledi. Olardıń eń baslıları mınalar: menen (penen, benen) haqqında, jóninde, tuwralı, jayında (jaylı), arqalı, ushın, sayın, boyınsha, kibi, yańlı, sıyaqlı, tárizli, taqılette, qurlı, quraqım, shelli, sebepli, qálpinde, túrde, ráwishte, retinde, sıpatında, qáddinde hám t.b. Mısalı: Jol menen birewler kiyatır.
2. Barıs sepligindegi sózlerdi basqarıp keletuǵın tirkewishler. Geypara tirkewishler barıs sepligindegi sózlerdi talap etip, olar menen bir leksikalıq mánide jumsaladı. Barıs sepligindegi sózlerdi talap etip, onıń menen bir mánilik qatnasta jumsalatuǵın tirkewishlerdiń baslıları tómendegiler: taman, jaqın, salım, beyim, deyin, sheyin, shekem, qarsı, qaraǵanda, qaramastan, qarap, say, sáykes hám t.b. Mısalı: Sáwle stolǵa jaqın keldi.
3. Tabıs sepligindegi sózlerdi basqarıp keletuǵın tirkewishler. Tirkewish sózlerdiń ayırımları tabıs sepligindegi sózlerdi basqarıp, olar menen bir mánide qollanıladı. Bunday tirkewishler tilimizde kóp emes. Olar mınalar: jaǵalap, boylap. Mısalı: Dáryanı jaǵalap úyge qayttım.
4. Shıǵıs sepligindegi sózlerdi basqarıp keletuǵın tirkewishler. Qaraqalpaq tilinde shıǵıs sepligindegi sózlerdi talap etip, olar menen bir mánilik qatnasta jumsalatuǵın tirkewishler tómendegiler: beri, berman, beter, baslap, burın, ilgeri, aldın, keyin, soń, góre, basqa, ózge, tısqarı, aslam, artıq hám t.b. Mısalı: Yusip oqıtıwshılıq xızmette eki jıldan berli isleydi.
Dánekerler. Sóz benen sózdiń, sóz toparlarınıń, sonday-aq gáptiń birgelikli aǵzaları menen qospa gáptiń quramındaǵı jay gáplerdiń araların baylanıstırıw ushın qollanılatuǵın sóz shaqaplarınıń bir túri bolıp tabıladı. Dánekerler basqa kómekshi sózler sıyaqlı shıǵısı jaǵınan mánilik sózler bolǵan. Olar ózgermeytuǵın morfologiyalıq kategoriya bolıp sóz ózgertiwshi hám sóz jasawshı affikslerdi qabıl etpey, turaqlı túrde qollanıladı. Dánekerler gáptegi sintaksislik xızmetine qaray dizbeklewshi hám baǵındırıwshı bolıp ekige bólinedi¹.