Ózbekstan respublikasi joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendidriw ministrligi

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASI JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ BILIMLENDIDRIW MINISTRLIGI

ÁJINIYAZ ATÍNDAǴÍ NÓKIS MÁMLEKETLIK
PEDAGOGIKALÍQ INSTITUTÍ

MAGISTRATURA bólimi
Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı qánigeligi 1A kurs magistrantı
Absametova Ayzadanıń
Ǵárezsizlik dáwiri qaraqalpaq ádebiyatı páninen

Ózbetinshe

jumısı

Qabılladı: Keńesbaeva Shahsanem

Orınladı: Absametova Ayzada

Nókis-2022

Tema: S.Ismaylovtıń fantastikalıq shıǵarmaları

Jobası:
1.Kirisiw.
II.Tiykarǵı bólim.
1. Folklor hám fantastika
2. S.Ismaylovtıń ómiri hám dóretpeleri
3. S.Ismaylovtıń fantastikalıq shıǵarmalarınıń ideya, tematikalıq ózgeshelikleri.
4. “Paraxatshılıq máńgilik” shıǵarmasında kórkem obrazlardıń súwretleniwi.
Paydalanılǵan ádebiyatlar.

Ádebiyat maydanındaǵı eń áhmiyetli mashqalalardıń biri, bul-jámiyetlik turmıstaǵı tolıp atırǵan hádiyselerden dáwir talabına say tema tańlay biliw hám oǵan sáykes forma tawıp oqıwshılardıń júregine jetkeriw,sol arqalı jámiyetlik turmıstaǵı kórkem qubılıslardıń rawajlanıwına tásir etiw máselesi bolıp tabıladı

Hárbir xalıqtıń maqtanıshı-bul sol xalıqtıń milliy ádebiyatı,kórkem dóretpeleri,onıń formalıq hám ideyalıq jaqtan túrlishe bolıwı eaplanadı. “Ǵárezsizlik dáwirinde poeziya sıyaqlı proza da janrlıq jaqtan túrlendi.Detektiv,fantastikalıq janrlardaǵı shıǵarmalar rawajlandı. Esse,memuar janrındaǵı shıǵarmalar kóplep dóretildi” dep jazadı filologiya iliminiń doktorı,professor Q.Orazımbetov óziniń “Tańlamalı shıǵarmalar toplamı II tom” kitabında.Bul process milliy ádebiyatımızdıń rawajı jolındaǵı quwanarlı jaǵday álbette. Sebebi, ádebiyat-xalıqtıń aynası degenindey,hárqanday dóretpe sol xalıqtıń tariyxıi hámbúgini.. Qalaberse, onıń erteńgi keleshegin de támiyinlewshi ilahiy kúsh. Al, onıń hár tárepleme bayıp, rawajlanıp barıwı bolsa,sol xalıqtıń utısı, maqtanıshı.
Biz bul jumısımızda fantastikalıq janrdıń qaraqalpaq ádebiyatındaǵı ornı,áhmiyeti haqqında(S.Ismaylov shıǵarmaları mısalında) sóz etpekshimiz.
Qaraqalpaq ádebiyatına fantastikalıq janrdıń kirip keliwi degende, biz eń dáslep S.Ismaylov dóretiwshiligine ayrıqsha itibar beremiz. Sebebi ol ádrbiyatımızda fantast jazıwshı sıpatında tanılǵan dáslepki kórkem sóz ustalarınan esaplanadı.
S.Ismaylov 1956-jılı 13-iyunde Qaraózek rayonınıń Qaraózek xojalıǵında tuwılǵan.
Ol 1972-jılı orta mektepti pitkerip,rayonlıq gazetada jumıs isleydi. 1972-1982-jılları “Jetkinshek” gazetasında ádebiy xızmetker,1982-84-jılları Qaraózek rayonlıq “miynet bayraǵı” gazetasında bólim baslıǵı, 1984-90-jılları “Jas Leninshi” gazetasında ádebiy xızmetker,1990-90-jılları “Ámiwdárya jurnalında proza bóliminıń redaktorı bolıp isledi.
Ol Qaraqalpaqstan Jazıwshılar awqamında juwaplı xatker lawazımın atqardı.
Jazıwshınıń “Paraxatshılıq máńgilik”(1986), “Júrek galaktikası” (1991) degen fantastikalıq gúrriń, povest hám romanlar kitabı basılıp shıqtı.
S.Ismaylov 1991-jılı Qaraqalpaqstan Jaslar sıylıǵınıń laureatı,1993-jılı Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarı Keńesiniń “Húrmet jarlıǵı” menen sıylıqlanǵan.
S.Ismaylov 1992-jıldan Jazıwshılar awqamınıń aǵzası.
Jazıwshınıń fantastikalıq shıǵarmaların talqıǵa almasımızdan aldın ilimiy fantastika terminine azı-kem toqtap ótsek.
Fantastika-grekshe sóz bolıp, kóz aldına keltiriw degen mánini bildiredi, yaǵnıy ómir shınlıǵın qiyalıy bayanlap beretuǵın janr. Ilimniń rawajlanıwına baylanıslı xalıq qıyalınan shıqqan tuwındılar jariqqa shıǵarıladı.
Ilimiy fantastika kórkem ádebiyatta, sonday-aq kino,kórkem óner salalarında qáliplesken janr bolıp esaplanadı.
Ilimiy fantastika ádebiyattanıw janrı retinde XX ásirde qálipleskeni menen ,onıń qaynar bulaǵı yaǵnıy túp saǵası áyyemgi ápsanalarda,awız ádebiyatında jatır. Ondaǵı qıyalıy ájayıbatlar erteklik qásiyetke iye. Fantastika uǵımınıń ózi de qıyal etiw ónerine baylanıslı. Folklorlıq shıǵarmalarda kóbinese ótmish waqıyaları qiyaliy sáwlelendirilse,al fantastikalıq dóretpelerde keleshekti boljawlar asıra súwretlenedi. Ádebiyatta ilimiy fantastika ilimiy poeziya hám ilimiy proza bolip,eki túrde qáliplesken.
Ilimiy fantastikalıq ádebiyatta ilim hám texnikanıń perspektivaları adamzattıń tábiyat sırlarına tereńirek úńiliwi ómirdegidey tartımlı súwretlwnip, baslı ideya ilimde tiykarı bar,bireq ele iske aspaǵan jańalıqlar menen ushlasıp ketedi.
Ilimiy fantastikalıq ádebiyat F.Bekonnıń “Jańa Atlantida” kitabınan baslanadı.XVII-XVIII ásirde planeta aralıq sapar, keleshek haqqında shıǵarmalar jarıq kóre baslaǵan.
Rus ádebiyatında A.K.Tolstoy fantastikalıq janrdıń negizin saladı. Al, qazaq ádebiyatında Aqjan Mashaniydiń “Jer astına sayaxat” kitabı qazaq ádebiyatındaǵı ilimiy fantastikalıq dóretpelerge jol ashqan eń dáslepkisi boldı.Ózbek ádebiyatında bolsa,H.Shayxov “Ǵaroyb kólanka”.Olmos jilosi”,“Tutash olamlar”trilogiyası ǵárezsizlik dáwiri ózbek ádebiyatına salmaqlı úles qosqan jazıwshılardan. Ol AQSHta basılıp shıǵarılǵan dúnyanıń eń jetik fantast jazıwshıları enciklopediyasına ózbek ádebiyatı wákili sıpatında kirgen. Qaraqalpaq fantastikaliq ádebiatında bolsa S.Ismaylov fantast jazıwshı sıpatında tanıla basladı.
S.Ismaylov óziniń tereń qıyalı filosofiiyalıq oyları menen oqıwshılar kewlinen orın alıp kiyatırǵan jazıwshılardıń biri. Onıń “Paraxatshılıq máńgilik” atlı fantastikalıq kitabı keń jámiyetshilik hám ilimpazlar arasında qızıǵıwshılıq oyatıp, súyispenshilik penen qabıl etilgen.Kitap haqqında kóp ǵana tuwısqan respublikalardıń da fantast-jaziwshıları óz pikirlerin bildirgen.
Jaziwshınıń fantastikalıq shıǵarmalarında ilimiy-texnikalıq progressti adamzattıń baxıtı hám paraxatshılıq ushın baǵdarlaw máselesi qozǵaladı. Toplamǵa kiirgen gúrriń hám “Paraxatshılıq máńgilik” povesti waqıyalarınıń qızıqlıǵı, til sheberligi jaǵınan jas kitap oqıwshılarınıń kewlinen shıǵadı.
“Ulıwma insaniylıq problemalardı kóteriwde hám onı tartımlı kórkem til menen súwretlep beriwde S.Ismaylovtıń “Júrek galaktikası” romanı, “ Payǵambar hám shaytanlar” fantastikalıq povesti de dıqqatqa turarlıq. Romanda ekologiyalıq,adamgershilik,muhabbat mashqalaları menen bir qatarda tınıshlıq máselesine de bas dıqqat awdarıladı.” (P.Nurjanov “Ǵárzsizlik dáwirindegi qaraqalpaq prozası” “Bilim” Nókis-2003.34-bet). Haqıyqatında da povestte Ana-Jerimizdiń tınıshlıǵı jolında janın pidá etken 6-klass oqıwshıları Asan hám Asqar, akademik Shulc obrazları sheber súwretlwengen.Povestte tiykarınan 2190-jılǵı waqıyalar Mars hám Yupiter planetalarında boıp ótedi. Shıǵarmada waqıyalar izbe-iizligi ózine tán tártipte rawajlanadı.S.Ismaylov –dinamik syujet sheberi. Waqıya barısın bayanlawda kútilmegen burilislar hám keskinlikler, isenimli boljawlar, keskin konfliktli situaciyalar(jaǵdaylar)-avtor dóretiwshiligine tán qásiyet.Jazıwshınıń jáne bir jetiskenligi sonda, ol tek ǵana ilimiy gipotezalar átirapında oralıp qalmay,bálkim hárbir qaharmannıń sırtqı hám ishki ruwxıy dúnyasın shebrlik penen ashıp bere alǵan dep oylayman. Bas qaharman Asqardı alatuǵın bolsaq,aqıllı,kúshli bul jas óspirim bala barlıq qáwip-qáterge tik qarawshı, múshkil pursatlarda da ekilenbey tuwrı sheshim qabıl ete alatuǵın, óziniń ziyrekligi menen hámmeniń húrmetine erisedi. Asqar kibi bilimli, qábiletli bolıw ushın adamnan kóp miynet talap etiledi.
Máselen, Asqardıń dáwjúrekligi tómendegi qatarlarda shalt súwretlenedi:Usı waqıtları aldımızdaǵı jar tastı aylana bergen akademik birden kózimizden tasa bolıp ketti. Taw qulaǵanday átirap gúńirenip ketti. Ilimpazdıń jan halattaǵı tunshıqqan dawısı alıstan talap esitilgendey boldı. Bizler dárhal sol tárepke juwırdıq. Aldımızda tawdıń biyik shıńı,eki jartas kórinip turar edi. Tómenireginde qarawıtıp qorqınıshlı qarańǵı úńgir kórinedi. Úńgirge kóz jiberdim. Usı máháli tula-boyımdı túrshiktirgen qorqınıshlı waqıyanıń gúwası boldım. Belgisiz haywannıń oǵada úlken bası qarańǵılıqtan bılǵańlaǵanday boldı. Ísqırgan ses esitildi. Ataqlı kosmobiologtıń úńgirge kirip baratırǵan ayaqların ǵana kórip qaldıq. Maǵan birinshi kórinisinen-aq jumbaq bolıp kóringen eki shıń áste-aqırın bir-birine qaray jılıslay basladı. Kóp uzamay-aq tas diuwallardıń birigip,úńgirdi jawıp taslaytuǵınlıǵı kórinip turdı. Asıǵıw kerek! Bul oydıń qıyalıma qalay kelgenin ózim de bayqamay qaldım. Sál keshiksek qupıyadan máńgi ayırılıp qalatuǵınday sezindim.Tas diywallar bolsa sıqırlaǵan ses shıǵarıp jılısıp kiyatır.
-Kettik,-dedim men Asandı julqılap,-mına tas diywallar jabılmastan burın ótip keteyik.
-Ol jerden qaytıp shıǵalmay qalsaq she?
-Shıǵamız.Bul tas dárwaza bárhá ashıla bermes. Al jabılıp qalsa keyninen pushayman jeytuǵınımız haqıyqat.
Shıǵarma qaharmanları ziyrek, basqalardan járdemin ayamaytuǵın,eń awır jaǵdaylarda da hám insaniyat aldındaǵı, hám hújdanı aldındaǵı wazıypasınan kelip shıqqan halda is tutadı.Balalar ózi jas bolıwına qaramastan kosmobiologtı qutqarıp qalıwǵa háreket etedi. Biraq bul is qolınan kelmeydi. Bunda tiykarǵı ideya ózge planetalılardıń zamanagóy texnikaların kórsetiw hám de jerdegilerdiń galaktika haqqındaǵı bilimleri tiykarında jaratılǵan texnik izlenislerine qaratılǵan.
Shıǵarma qurılısı birinshi fantaepizod,ekinshi fantaepizod,úshinshi fantaepizod,tórtinshi fantaepizod dep 4 bólimge hám birinshi fantasheginis,epilog bólimlerinen ibarat.
Shıǵarmanı bayanlawda avtor quramalı hám ápiwayı folklorizmnen sheber paydalanǵanın kóriwimizge boladı.Naqıl-maqallar personaj tilinen sóylewshiniń óziniń sózindey etip etip sheberlik penen berilgen. Naqıl-maqallardıń hátteki qabatlasıp qollanǵanlıǵın da ushıratamız. Pikirimizdiń dálili retinde tómendegi qatarlardı keltirip óteyin.
-Talantlı... –dedi kúni menen qıymılsız turǵan ekinshisi tisiniń arasınan kekesinli ısılldap,-shash al dese bas alǵan da talant pa? Arno mırza...men...
Jáne de:
-Orınsız qızbalıq orǵa jıǵadı. “Suw kórmey etik sheshkenniń” tabanın tas tiledi.Qorıqqannıń burın mush kótergeniniń talayın kórgenbiz.Mine, sonday qorqaq, qáwipli qashqınlardıń bir toparı kosmosta háreket jasamaqta....
-Durıs ǵoy,liykin... ol jerge adamgershilikten ótlesio ketken eń jawızlar jıynalǵan bolsa qáytemiz? –Ele oikirinen qayta qoymaǵan Jańabaev sózdi bóldi. –Men tez shara qollanıw tárepdarıman.Irińlesken jaranı sılıp taslamasa sızlatqanın qoymaydı.
-Jaqsılıqqa jaqsılıq,bizge kómekleskenińiz ushın at basınday altın alasız.
Sonday-aq povestte folklorlıq motivlerdiń stillizaciyalasıwın kóriwimizge boladı. Aydarha,úńgir,ashılıp jabılıwhshı taw-taslar,jallat,qanjar, qaharmanlardıń Watan ushın jan beriwi sıyaqlı waqıyalar shıǵarma mazmunın bayıtıp otır. Mıs: Arno eki jallatqa ım qaqtı. Demniń arasında domalanıp baylanǵan ilimpaz jallattıń ayaǵınıń astında jattı.Arno qos dizesin Shulctıń kókiregine batırıp eze basladı.Eki júzli qanjar jallat qolında oynadı.Iyek astın irep ótken qanjar izin qan jawıp ketti.
-Doslar! Jeńislerińiz benen qutlıqlayman. Mars planetsındaǵı “aydarhalar mákanı”nıń sıırı ashıldı.”Áydarhalardıń da ózleri qolǵa tústi.Jer planetasına jiberilgen apat “bomba”sınıń diydilegen nıshanasına barıp jete almaytuǵınına iseneyik.
Bunda biz erteklik qásiyetler menen birge kosmos, ózge planetalar, Jerdegi tirishilik, keleshekti boljawlar isenimli,tartımlı súwretlengenligin kóremiz.
Búgingi jaslarımızda mine usınday shıǵarmalar oqıw arqalı ózlerinde háwes etiw,patriotlıq,optimistlik sezimlerin oyata alsa bul avtordıń utısı bolıp esaplanadı. Jazıwshı usı toplamıı ushın Qaraqalpaqstan Jaslar awqamı sıylıǵına miyasar boldı.
Paydalanılǵan ádebiyatlar:
Каракалпакстан Республикасы Жазыушылары Библиографиялык маглыумат Ташкент «EXTREMUM PRESS” 2011
С. Исмайлов Парахатшылык –мангилик Нокис «Каракалпакстан» 1986
С.Исмайлов Журек галактикасы Нокис «Каракалпакстан» 1991
Пердебай Нуржанов Гарезсизлик дауириндеги каракалпак прозасы «Билим» Нокис-2003
Кууанышбай Оразымбетов Танламалы шыгармалар топламы II том Нокис «Билим» 2018
П.Нуржанов Дауир талабы хам коркем адебият Нокис «Билим1993»
Sh.Keńesbaeva Ǵárezsizlik dáwiri qaraqalpaq ádebiyatı Hemis lekciya teksti
www.zionet.uz
www. Ziyo.uz
.