1-mavzu. Mehnat to‘g‘risidagi fanning yuzaga kelishi va uning jamiyat rivojlanishidagi roli

3. Ijtimoiy-mehnat munosabatlarini tashkil qilish

Ijtimoiy-mehnat munosabatlari korxonalarning amaliy faoliyatida muayyan

o‘rin egallaydi. CHunki mehnat faoliyati amalga oshadigan barcha ob’ektlarda
shaxslar va ijtimoiy guruhlarning o‘zaro aloqalari iqtisodiy, ruhiy va huquqiy
jihatdan tavsiflanadi. Ijtimoiy-mehnat munosabatlarida:
shaxs - yollanma xodim; ish beruvchi - korxona (firma), tadbirkor;
davlat - sub’ekt hisoblanadi.
YOllanma xodim ishberuvchi (korxona rahbari yoki xususiy shaxs) bilan
(yozma yoki og‘zaki) mehnat shartnomasi tuzgan fuqarodir. Bunda xodimning
yoshi, jinsi, salomatligi, ma’lumoti, malaka darajasi, qaysi kasb va tarmoqqa
mansubligi muhim ahamiyatga ega. Lekin, avvalo, yollanma xodim ijtimoiy-mehnat
munosabatlarida shaxsan qatnashishga tayyor va qodir bo‘lishikerak. Ijtimoiymehnat munosabatlarining yuqori darajada rivojlanganligi, yollanma xodimlar
nomidan ish olib boradigan maxsus institutlar–kasabauyushmalari hamda yollanma
xodimlarni birlashtirishning boshqa tashkiliy shakllari yaratilganligi bilan
tavsiflanadi.

Ijtimoiy-mehnat munosabatlarining quyidagi turlari ajratiladi:

1. Hamjihatlik. Munosabatlarning bu turi kishilarning shaxsiy mas’uliyat va
totuvlik, yakdillik, manfaatlarning mushtarakligiga asoslangan javobgarligini
nazarda tutadi.
2. Paternalizm. Bu qat’iy tartibga solinadigan mehnat munosabatlari bo‘lib, u
davlat va korxona darajasida shakllantiriladi. Muayyan tarixiy va ijtimoiy-madaniy
sharoitlarda paternalizm samarali bo‘ladi.

3. Subsidiarlik. Ushbu munosabatlar insonda mas’ullik va o‘zini namoyon

etishga intilishni saqlab qolishga yo‘naltirilgan va u mas’uliyatni jamiyatning
zimmasiga o‘tkazishning oldini olish imkonini beradi.

4. SHeriklik. Ijtimoiy-mehnat munosabatlarining bu turi bozor iqtisodiyotiga

o‘tgan mamlakatlarda rivojlangan

5. Nizo. Nizo mehnat munosabatlarida ziddiyatlar keskinlashuvining oxirgi

darajadagi holatidir.

6. Kamsitish. Bu ishga qabul qilish yoki ishdan bo‘shatish, kasb tanlash, xizmat

martabalariga ko‘tarilish, mehnatga haq to‘lash va ma’lumot olishda ijtimoiymehnat munosabatlari sub’ektlarining huquqlari bilan cheklashdir.