1-mavzu. Mehnat to‘g‘risidagi fanning yuzaga kelishi va uning jamiyat rivojlanishidagi roli

1-mavzu. Mehnat to‘g‘risidagi fanning yuzaga kelishi va uning jamiyat rivojlanishidagi roli.

Mehnat to‘g‘risidagi fanning yuzaga kelishida Arastudan A. Smitgacha bo‘lgan davr

Mehnat to‘g‘risidagi fanning yuzaga kelishi va rivojlanishi insoniyat tarixiga
bevosita ta’sir ko‘rsatgan nazariyalar bilan bog‘langan. Zero ular insonning eng
muhim, uni boshqa jonzodlardan farqlaydigan mohiyati – mehnat qilish qobiliyati,
ya’ni tabiat ashyolarini ongli ravishda o‘zgartira borib, ularni o‘z talab-ehtiyojlariga
moslashtira olishiga taalluqlidir.
Mutafakkirlar, iqtisodchi-olimlar, amaliyotchi arboblar e’tiborini band qilgan
va natijada jamiyatning rivojlanish sur’atlarini ko‘p darajada belgilagan mehnat
to‘g‘risidagi masala ko‘p qirrali bo‘lib, u uzoq tarixga ega.
Avseto ma’lumotlariga qarab shu davrdagi jamiyatning ijtimoiy ahvolini bilib
olish mumkin. Bu davrda urug‘ jamoasi emirilib, dastlabki sinf (kasta)lar paydo
bo‘lganligi ayondir, ular qohinlar, harbiylar, chorvadorlar va hunarmandlar, demak,
ilk sinfiy jamiyat yuzaga kelayotgan davr bo‘lgan. Aholi ko‘proq yarim
ko‘chmanchilik asosida kun kechirgan. Ekstensiv chorvachilik etakchi edi.

Smitning unumli va unumsiz mehnat to‘g‘risidagi qoidalariga qaytadigan
bo‘lsak, uning ushbu masalalarga doir fikr-mulohazalari nazariy jihatdan qiziqishga
arziydi. Sotishga mo‘ljallangan buyumlarda mustahkamlanib va ro‘yobga chiqib,
qayta ishlanayotgan materiallar qiymatini oshiradigan mehnatni A. Smit unumli
mehnat deb hisoblaydi. Unumsiz mehnat tovarlar ko‘rsatiladigan paytida ko‘rinmay
ketadigan xizmatlar sohasi bilan bog‘liq bo‘lib, A. Smitning fikricha, bunday
mehnat qiymatga hech narsa qo‘shmaydi, u ayrim narsalarda mustahkamlanmaydi
va ro‘yobga chiqmaydi, lekin o‘z qiymatiga ega bo‘ladi va taqdirlashga loyiqdir.

Smitning xizmati mehnat qiymati nazariyasining eng muhim
kategoriyalarini ishlab chiqqanligidan iborat. Smitning ilmiy g‘oyalari klassik
burjua siyosiy iqtisodining poydevori bo‘ldi.

Uning «Xalqlar boyligining tabiati va sabablari to‘g‘risida tadqiqot» deb
nomlangan asosiy asari 1776 yil mart oyi Londonda chop etildi. Asarda insoniyat
tomonidan ilgari yaratilgan iqtisodiy bilimlar mujassamlashtirildi va umumiy
nazariy prinsiplar asosida nisbatan batartib iqtisodiy fanlar tizimiga aylandi.