1-mavzu. Mehnat to‘g‘risidagi fanning yuzaga kelishi va uning jamiyat rivojlanishidagi roli

3-mavzu. Mehnat jarayonlarini tashkil etish

Mehnatni tashkil etish: mohiyati va xususiyatlari
«Tashkil etish» tushunchasi fransuzcha organisation, lotincha organizo -
«tartibga keltiraman» so‘zidan kelib chiqqan. Mazkur tushuncha yaxlit bir butunlik
ichida o‘zaro aloqalarning yuzaga kelishi hamda takomillashishiga olib keladigan
jarayon yoki harakatlar jamlamasini anglatadi. Tashkil etish deganda birgalikda
amalga oshiruvchimuayyan qoida va tamoyillar asosida, biror aniq maqsad sari
harakat qiluvchi kishilarning birlashgan faoliyati tushuniladi. SHunga ko‘ra,
funksional nuqtai nazardan, tashkil etish ichki tartiblarni o‘rnatish va
takomillashtirish jarayoni demakdir. Binobarin, mehnatni tashkil etish atamasi
kishilar faoliyatini tartibga solish va muayyan tizimga keltirishni anglatadi. Biroq,
bunday ta’rif haddan tashqari umumiy bo‘lganligi uchun uni mukammal deb
bo‘lmaydi.

Bozor iqtisodiyotida xodimlar faoliyatini tashkiliy jihatdan ta’minlashning

asosiy maqsadi o‘zaro bog‘liq ijtimoiy va iqtisodiy maqsadlarga: raqobatbardosh
tovar va xizmatlar ishlab chiqarish va sotishni oshirish, ishchi kuchini tiklash uchun
korxonaning mavjud imkoniyat va natijalariga faol ravishda ta’sir etishdan iborat.
Buning ma’nosi shuki, xodimlar faoliyatini tashkiliy jihatdan ta’minlash, bir
tomondan, olinadigan foydani ko‘paytirishga ko‘maklashishi, ikkinchi tomondan
esa, mehnatga qobiliyatli jamoa yarata olish uchun qator masalalarni hal etishga
yordamlashishi kerak. Gap me’yordagi mehnat intensivligini belgilash, zaruriy
sharoitlarni yaratish va shu kabilar to‘g‘risida bormoqda.

Mehnatni tashkil qilish» tushunchasining paydo bo‘lish tarixiga to‘xtalgandi,

albatta, ushbu masalaning asoschisi sifatida F. Teylorning (1856-1915) nomi tilga
olinadi. F.Teylor mehnatni «ilmiy boshqarish» muammosini amaliy jihatdan asoslab
bergan bo‘lib, u iqtisodiyotda muhim o‘rin tutadi. Ammo, F.Teylor ko‘zda tutgan
fan sohasini iqtisodiyotda haddan tashqari toraytirib qo‘ygan. «Oqilonalashtirish»
atamasi mazkur fanni to‘g‘ri nomlash muammosini murakkablashtirdi, bu atama
dastlab Germaniyada qo‘llanilgan bo‘lib, keyinchalik u muayyan darajada boshqa
mamlakatlarga ham yoyildi. Mazkur atama shu qadar noaniq va umumiy tusdagi
mazmunga egaki, uni har qanday yaxshilanishga nisbatan qo‘llash mumkin. SHuni
ham aytish kerakki, rivojlangan xorijiy mamlakatlarda hozirgi vaqtda «mehnatni
ilmiy tashkil etish» yoki «mehnatni tashkil etish» atamalari deyarli qo‘llanilmayapti.