1-mavzu. Mehnat to‘g‘risidagi fanning yuzaga kelishi va uning jamiyat rivojlanishidagi roli

6. Mehnatning namoyon bo‘lish shakllariva funksiyalari

Namoyon bo‘lish shakllari jihatidan mehnat jarayoni, ta’kidlab o‘tilganidek,
quyidagi tomonlari bilan tavsiflanadigan hodisa sifatida ta’riflanishi mumkin:
31
- birinchidan, inson quvvati sarflanadi: bu mehnatning biologik jihati;
- ikkinchidan, xodim ishlab chiqarish vositalari bilan bog‘langan holda harakat
qiladi: bu mehnatning tashkiliy-texnologik jihati;
- uchinchidan, xodimlar ishlab chiqarishda o‘zaro bog‘langan holda harakat
qiladilar, bu mehnatning tashkiliy-ijtimoiy (jamoaviy) jihati.
Ko‘rsatib o‘tilgan tomonlar har birining iqtisodiy jihati bor. CHunki mehnat
jarayonining, shuningdek, xodimlarning ishlab chiqarish vositalariga hamda birbirlariga o‘zaro ta’sir etishlari jarayonlarining biologik mazmunini o‘zgartirishga
oid har qanday qarorlar mehnat sarflari o‘lchamida, faoliyatning umumiy iqtisodiy
ko‘rsatkichlarida (mehnat unumdorligi, foyda va hokazolarda) aks etadi. SHu
sababli mehnat iqtisodiyoti mehnat namoyon bo‘lishlarining barchasini va ularning
iqtisodiy natijasini ko‘rib chiqadi.
Mehnat faoliyatining biologik (fiziologik, ruhiy va ruhiy-fiziologik) jihati
mehnat jarayonida mushaklar, miya, asablar, his-tuyg‘u organlarining quvvati
sarflanishidan iborat bo‘ladi. Inson quvvatining sarflari inson organizmiga
tushadigan jismoniy (dinamik va statik) hamda asabiy-ruhiy ish yukining
o‘lchamiga bog‘liq bo‘ladi.
Dinamik jismoniy ish yuki jismoniy ish hajmi bilan (kilogrammometrlarda),
quvvat sarflari o‘lchami bilan (kaloriyalarda), kuch-harakatning quvvati bilan
(vattlarda) belgilanadi. Statik jismoniy ish yuki o‘z tanasi yoki tananing ayrim
qismlarini joydan-joyga o‘tkazmagan holda kishi amalga oshiradigan harakat
o‘lchamining ushbu harakatni amalga oshirib turish vaqti (kilogramm-soniya)ga
ko‘paytirmasi bilan tavsiflanadi.