1-mavzu. Mehnat to‘g‘risidagi fanning yuzaga kelishi va uning jamiyat rivojlanishidagi roli

5. Mehnat faoliyatini tashkil etish va oqilonalashtirishga oid xorijiy nazariyalarning rivojlanishi

Amerika Qo‘shma SHtatlarida mehnat faoliyatini tashkil etish tizimlari XIXXX asrlarda paydo bo‘ldi. Ularning paydo bo‘lishiga o‘sha davrda mamlakat

iqtisodiyotida ro‘y berayotgan tub jarayonlar: kapitalning jamlanishi va
markazlashishi, monopoliyaning vujudga kelishi, mehnatkashlarning siyosiy va
iqtisodiy kurashi kuchayishi sabab bo‘lgan edi. SHu o‘zgarishlarning natijasida
mehnat, ishlab chiqarish va boshqarishni tashkil etishni takomillashtirish zarur
bo‘lib qolgan edi.
Amerikalik muhandis F. Teylor (1856-1915) o‘zi ishlab chiqqan usullarni
ishlab chiqarish sharoitlarida qo‘llagan, mehnatni tashkil etish masalalari
tadqiqotchisi sifatida keng tanilgan birinchi olim bo‘lgan edi. F. Teylor o‘z
tizimining asosiy qoida va tamoyillarini «Fabrikani boshqarish» (1903) va
«Korxonani ilmiy boshqarish asoslari» (1911) asarlarida bayon etib, ishlab
chiqarishni boshqarishni ilmiy negizda tashkil etishning zaruratini ilk bor asoslab
berdi.
Teylor boshqarish funksiyalarini tabaqalashtirish, ya’ni texnologik va mehnat
jarayonlarini rejalashtirish, loyihalashtirish va hokazolar funksiyalarini ajratishni
taklif qildi. U vaqt sarflarini bevosita o‘lchashga asoslangan mehnatni me’yorlash
usulini ishlab chiqdi va qo‘lladi. Mehnat va ishlab chiqarishni tashkil etishni takomillashtirishning yana bir
yo‘nalishi G. Fordning (1863-1947) nomi bilan atalgan fordizm bo‘lgan edi. Bu
tizim AQSHda Birinchi jahon urushi yillarida yuzaga kelgan va tashkilotchilik
nazariyasining izchil davom ettirilishi va rivojlantirilishi bo‘lgan edi. G. Ford
«Mening hayotim – mening yutuqlarim» kitobini yozib, unda o‘z tizimining asosiy
tamoyillarini bayon etgan edi. Fordizmning mohiyati ishlab chiqarishning
uzluksizlik usullari, birxillashtirilgan mashinalar va asboblar, andozali uzellarni
qo‘llash, ishni mumkin qadar bir qolip va majburiy maromga solish (konveyer),
mehnatni haddan ziyod taqsimlash, asosiy ishlarni yordamchi ishlardan ajratishdan
iborat edi. Ford Teylor tomonidan ta’riflangan ilmiy boshqarish tamoyillarini
mehnatni ko‘ppoq intensivlashtirishdan iborat o‘sha maqsadning o‘zini qo‘ygan
holda mexanizatsiyalashtirilgan va avtomatlashtirilgan ishlab chiqarish sharoitlariga
tatbiqan rivojlantirdi.