1-mavzu. Mehnat to‘g‘risidagi fanning yuzaga kelishi va uning jamiyat rivojlanishidagi roli

4-mavzu. Bozor xo‘jaligi tizimida mehnat bozori.

1. Mehnat bozori va uning mohiyati

Mehnat bozori — ish kuchi oldisotdi qilinadigan bozor. Mehnat bozorining ishtirokchilari ishga yollovchilar, ishga yollanuvchilar va ular oʻrtasidagi turli vositachilar hisoblanadi. Turli vositachi firmalar, tashkilotlar va agentliklar Mehnat bozorining infratuzilmasini tashkil etadi. Ish kuchi maxsus tovar sifatida uning sohibi tomonidan bozorga taklif etiladi. Ishga yollovchilar Mehnat bozoriga talab bilan chiqadi. Ish kuchining oldisotdisi bevosita haridor bilan sotuvchi oʻrtasida toʻgʻridan toʻgʻri yoki vositachilar ishtirokida yuz berishi mumkin. Bu ishni mehnat birjasi yoki ish topib beruvchi firmalar bajaradi. Ish kuchining oldisotdisi mehnat bitimi shaklida rasmiylashtiriladi. Mehnat bozorida ish kuchini sotuvchi bilan uni oluvchi oʻrtasida mehnatning kelishilgan narxi — ish haqidkr.

Bozor ayrim tovarlar va xizmatlarga talab bilan murojaat qiluvchi xaridorlar va

taklif asosida etkazib beruvchi sotuvchilarni bir-biriga qo‘shadigan institut yoki
mexanizmdir. Xomashyo, materiallar, yoqilg‘i, tayyor mahsulot, qimmatli
qog‘ozlar, pul (kredit) bozorlari bir-biridan farqlanadi. Ana shu bozorlarni tashkil
etishning o‘ziga xos xususiyatlari bor. Ularning namoyon bo‘lishiga, asosan, bozor
negizi – mazkur bozorda oldi-sotdi ob’ekti bo‘ladigan tovar ta’sir etadi. Tovar
ayirboshlanishining tabiiy negizi bo‘ladigan mehnat taqsimotining davom etishi
jarayonida bozorlar maydalanishi kuchayadi, ularning ixtisoslashishi chuqurlashadi.

Mehnat bozori haqiqiy ishlashining muhim sharti unda barcha mehnat

munosabatlari ishtirokchilari: davlat, ish beruvchilar va yollanma ishchilarning mos
xatti-harakatlari hisoblanadi. Bugungi kunda rejali iqtisodiyotdan bozor
iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlar boshqacha sharoitga tushib qoldi. Ularda
mehnat munosabatlari doimo ham erkin tanlanavermaydigan to‘la ish bilan
bandlikka muvofiq keladigan odamlarning sezilarli kontingenti shakllangan. Ish
bilan band odam uchun mehnat munosabatlariga bozor munosabatlari
elementlarining kiritilishi anchagina og‘ir kechadi. Bir xil ishga bir xil ish haqi
berish odamlarning tushunmovchiliklar va noroziliklariga sabab bo‘lishi mumkin.
Odamlarda ishsiz qolish gumoni, ayniqsa, ish joyidan o‘z aybi bilan emas, balki ish
hajmining kamayishi yoki korxonaning (sinish) bankrot bo‘lishi tufayli mahrum
bo‘lishi ruhiy zarbaga olib kelishi mumkin. YOllanma xodim mehnat bozorining
asosiy xodimi hisoblanganligi uchun ham uning tushuncha va qarashlar tizimi shu
bozorga muvofiq bo‘lishi kerak. Mehnat bozorida kishidan yuqori kasb-malaka
darajasi, kasbiy qayta o‘qish, malakani oshirishga, zarur bo‘lganda, kasbni yoki ish
joyini almashtirishga tayyorlik va layoqat talab etiladi.