1-mavzu. Mehnat to‘g‘risidagi fanning yuzaga kelishi va uning jamiyat rivojlanishidagi roli

5-mavzu. Mehnat resurslari va mehnat potensiali
1. Mehnat resurslari ijtimoiy-iqtisodiy kategoriya sifatida

Moddiy ne’matlar ishlab chiqarish va xizmatlar ko‘rsatish ikki zarur tarkibiy
qismdan iborat bo‘lib, ular bir tomondan, moddiy resurslar (xomashyo, asbobuskunalar va hokazolar) va ikkinchi tomondan, inson resurslari, ya’ni kasb
malakalari va bilimlariga ega bo‘lgan xodimlardan iborat bo‘ladi. Boshqacharoq
qilib aytganda, mamlakat aholisining bir qismi bo‘lgan inson resurslari moddiy
resurslar bilan bir qatorda iqtisodiy rivojlanish omili sifatida ham namoyon bo‘ladi.
Biroq bu omillar o‘z xususiyatlariga ko‘ra bir-birlaridan muhim belgilari bilan
farqlanadi.

Inson resurslari – bular kishilar, ular faqat moddiy ne’matlar yaratib qolmay,
shu bilan birga ularni iste’mol ham qiladilar. Kishilar moddiy va ma’naviy
ehtiyojlari jihatidan bir xil bo‘laolmaydi. Bunga ularning jinsi, yoshi, sog‘ligi,
oilaviy ahvoli, ma’lumot darajasi va boshqa ijtimoiy, ruhiy-fiziologik sifatlari sabab
bo‘ladi, shuning uchun bir kishi ikkinchisiga o‘xshamaydi.

Iqtisodiyotda amalga oshirilayotgan islohiy o‘zgarishlar davrida hamma
narsalarni inson ehtiyojlari va taqdiri bilan muvofiqlashtirish muhimdir.
Bozor munosabatlari faqat iqtisodiyot va uning ishtirokchisi bo‘lganinsonga
ta’sir etish bilan bir qatorda, ko‘p jihatdan nazariy tushunchalarga ham mazmunan
ta’sir qilmoqda. Masalan, «mehnat resurslari», «ishchi kuchi» kabi iqtisodiy
tushuncha va kategoriyalarning ham ijtimoiy-iqtisodiy ma’nosi birmuncha o‘zgarib
bormoqda. Bu tushunchalar faqat ilmiy adabiyotlarda emas, balki kundalik
amaliyotimizda ham keng foydalanilmoqda. Ularga beriladigan turli talqinlar ko‘p
hollarda ilmiy-amaliy faoliyatning xarakteriga ta’sir etmay qolmaydi.

O‘zbekiston Respublikasining mehnat qonunchiligiga ko‘ra, aholi mehnat
layokati bo‘yicha uch guruhga ajratiladi. Jumladan:
- mehnatga qobiliyatli yoshgacha (0-15 yosh);
- mehnatga qobiliyatli yoshdagi (16-54 yoshli ayollar, 16-59 yoshli erkaklar);
- mehnatga qobiliyatli yoshdan kattalar (55 yosh va undan katta ayollar, 60 yosh
va undan katta erkaklar).