1-Mavzu: Ijtimoiy korxonalar va ijtimoiy tadbirkorlikning yuksalishi Reja

Sotsium (ijtimoʼ), politiya va etnos
Har bir inson muayyan ijtimoiy guruh (oila, jamoa, jamiyat) aʼzosidir. Barcha zamonlarda qaysidir oʻrda, qabila, urugʻ-aymoq, jamoa, guruhning aʼzosi boʻlmagan insonni topish qiyin. Sotsial (ijtimoiy), siyosiy va etnik jamoalar oʻrtasidagi munosabatlarni narsalarning uzunligi (hajmi), ogʻirligi va haroratiga oʻxshatish mumkin. Bular parallel ravishda yashaydi, ammo bir-biriga muvofiq kelmaydi. Sarkardalar, islohotchilar, elchilar faoliyati geografik sabablarga bogʻliq emas. Ammo tabiat va inson muammosini etnik jamoalar faoliyati bilan hal etish mumkin. Insonlarning tabiatga munosabati va oʻzaro taʼsiri faqat ibtidoiy zamonlarga emas, balki hozirgacha (XX asrgacha) boʻlgan rivojlanish bosqichlarida ham kuzatiladi.
Yuqorida aytilgan uch yoʻnalishning oʻzaro munosabatlarini Angliya va Fransiyaning oʻtmishdagi voqealarida kuzatish mumkin. Buning uchun juda koʻp manbalarga va bibliografiya changalzorlariga murojaat qilish shart emas. Ijtimoiy jihatdan ikkala mamlakat bir necha formatsiyalarni – davlat tuzumlarini boshdan kechirdi. Har ikkala mamlakat Rim istilochilariga qadar urugʻ-qabilachilik tuzumini, Rim imperiyasi davrida quldorlik tuzumini (garchi Britaniya sobiq Fransiya, Galliyadan uch asr orqada qolgan boʻlsa ham), har ikkalasi feodalizm va kapitalizm tuzumini boshdan kechirdi (bu gal Fransiya yuz yil keyinroq kapitalizmga oʻtdi). XX asr odamlariga La-Mansh boʻgʻozi bilan ayrilgan bu ikki millat (inglizlar va fransuzlar) siyosiy jihatdan klassik (mumtoz) etnik-hududiy birlik boʻlib koʻrinadi. Goʻyo boshqacha boʻlishi mumkin emasdek.
Jugʻrofiy landshaft jihatidan bu hudud uch mintaqaga boʻlinadi: Janubiy Fransiya – subtropik mintaqada, Shimoliy Fransiya va Janubiy Angliya oʻrmonlar mintaqasidir, Angliyaning shimoli Shotlandiya tolzorlari va Nortumberlend – sub-borial zonada – iqlimda joylashgan. Har bir iqlim landshafti (er tuzilishi) odamlarni tabiiy muhitga moslashtiradi. Shu asosda muayyan etnoslar shakllanadi. Masalan, Rona daryosining quyi oqimi sohillarida keltlar tokzorlar oʻstiradilar, uzum hosilini oladilar. I-V asrlarda bu yerga kelgan Rim kolonist mustamlakachi jangchilari, V asrda bu joylarni bosib olgan burgundlar, VII asrda kelgan arablar, oʻn birinchi asrda kelgan kataloniyaliklar – hammasi bogʻbonchilik bilan shugʻullana boshladilar. Mazkur hududda sobiq turli qabila, urugʻ-etnoslar bir sohada mehnat qilish, birga yashash oqibatida tillari va urf-odatlari, xulqlari bir-biriga yaqinlashdi. Bu yerda XII asrda avvalgi kataloniyaliklar, provansallar, linkuriyaliklar bir xalqni – franklarni (fransuzlarni) tashkil qildilar. Albigey urushidagi qirgʻin-barot bu xalqni yana boʻlib yubordi. Shu sababli bu hudud xalqlaridan janubiy fransuzlar XIX asrga qadar provansal tilida soʻzlashar edilar, ularning koʻpchiligi fransuz tilini ham bilardi.
Norvegiyalik baliqchilarning farzandlari Normandiyani egallab, ikki avlod davomida fransuz dehqonlariga aylandilar. Ularning faqat yuz qiyofalari (antropologik tuzilishi) mahalliy fransuzlardan farqlanar edi. Oʻsha norvegiyaliklarning yana bir qismi Tvid vodiysida janubiy shotland choʻponlariga aylandilar. Shimoliy Shotlandiyada mahalliy keltlar uzoq vaqtlar davomida urugʻ-qabilachilik tuzumini saqlab qoldilar. Shunday qilib, siyosat emac, balki asosan landshaft tabiiy-muhit chegaralari etnoslarni shakllantirdi.
Fransiyaning shimoliy yarmi, uning qalbi oʻrtasining landshafti konvergensiya (urf-odat, tillarning yaqinlashuvi) yoʻli bilan qadimgi vaqtlarda – beljilar, akvitanlar va keltlar, milodning boshlarida lotinlar va germanlar, ilk oʻrta asrlarda franklar, burgundlar, alonlar, brittlar, uygʻonish davrida ingliz, italyan, ispan va golland muhojirlarini yaqinlashtirib, fransuzlarning shakllanishiga hissa qoʻshdilar. Bularning barchasi fransuz dehqonlariga aylandilar. Mana shunday dehqonlarnig hayotini etnograflar, tarixchilardan koʻra Balzak, Emil Zolya kabi realistik yozuvchilar yorqin tasvirlab berganlar.
Shunday ekan, savol tugʻiladi: nima uchun landshaftlari va ijtimoiy tuzumlari oʻxshash boʻlgan bu ikki hudud (Angliya va Fransiya) bir davlat, bir mamlakat boʻlib birlashmadi? Birlashuv bu ikkala hudud xalqlari uchun foydali edi-ku?
Oʻrta asrlarda qirollar buni yaxshi tushunib, har ikki hududni bir davlatga, bir mamlakatga birlashtirishga uch marta harakat qilgan edilar. 1066 yilda Fransiya qirolining vassali (noibi), Normandiya gersogi Gayum Britaniyaning Anglo-Saksoniya qismini egallab oldi. Gayo sulolasi agʻdarilgach, bu hudud boshqa fransuz feodali – Genrix Plantagenet qoʻliga oʻtdi. 1154 yilda Normandiya yana bir marta Angliyani oʻz davlatiga qoʻshib oldi. Keyinroq Angliya, Normandiya, Puatu, Akvitaniya (Fransiya janubi, Sena daryosi atroflari) va Overn viloyatlarini birlashtirgan Genrix Plantagenet davlati vujudga keldi. Plantagenetlar sulolasi ketgach, 1205 yilda Fransiya qiroli Filipp Avgust Angliya qirolidan Normandiya, Puatu, Turen va Anju viloyatlarini tortib oldi. Angliya qoʻl ostida (Fransiya yerlaridan) Bordo va Bayonna qoldi. Bu viloyatlarda Gasskom baronlari planagenetlarni qoʻllab-quvvatlar edilar.
Angliya va Fransiyani yana birlashtirish uchun 1339 yilda yuz yillik urush boshlandi. Bu gal urushni Angliya qiroli boshladi. Uzoq yillar davom etgan urush oxirida Angliya qiroli Genrix Lanpaster toj kiyib, Fransiya taxtiga oʻtirdi. Ammo u taxtda uzoq oʻtirmadi. Uni Janna D^, Ark boshchiligidagi gʻalayonchilar Fransiyadan quvib chiqardilar. Shundan soʻng ikkala mamlakatni birlashtirish harakatlariga chek qoʻyildi.
Tabiiy geografik va siyosat sohasidagi bu oʻzgarishlarning sabablarini izlash foydasiz, lekin iqtisodiy geografiyani oʻrganish bu masalalarga ravshanlik kirita oladi. Koʻpchilik tarixchilar hozir shunday qilmoqdalar. Siyosiy birlashmalar, davlatlar barqarorlik va rivojlanish uchun bir xil xoʻjalik mahsulotlariga emas, balki rang-barang iqlimlardagi turli-tuman mahsulotlarga ehtiyoj sezadilar. Iqtisodiy jihatdan turlicha va xilma-xil mahsulotlar yetishtiruvchi viloyatlar bir-birini toʻldirib, davlatni kuchaytiradi. Shimoliy Angliyadan qoʻy yungi, Kentdan va Normandiyadan bugʻdoy, Overndan vino, Turendan gazlamalar kelib turgan vaqtda Plantaganetlar davlati kuchaygan edi. Iqtisodiy aloqalar turli etnos-millatlarni yaqinlashtirdi, podshohlarni boyitdi. Ammo shunday sharoitda ham turli etnoslar birlashib ketmadi. Nima uchun? Bu savolga javob berish uchun yuqorida aytilgan hududlarda yashovchilarning etnik tarkibini oʻrganib chiqish zarur.
 

Турли хавф-хатарлардан ўзини сақлаш туйғуси барча умуртқали ҳайвонларда учрайди. Бу туйғуга яна ўзидан кўпайиш ва авлод қолдириш инстинктлари (туғма ҳиссиёт) ҳам қўшилади. Ҳайвонлар ҳам, инсонлар ҳам кўпроқ жойларни эгаллаб, тарқалишга ва янги муҳитга мослашишга (адаптацияга) интиладилар. Одатда жониворлар ўз аждодлари яшаб ўтган муайян жойга – табиий муҳитга мослашади. Аммо бу мослашув муайян жойлар билан чегараланади. Айиқ (ўрмонда яшайди) саҳрога чиқиб кетмайди, қурбақа, сувилон баланд тоғларга кўтарилмайди, қуён дарёларга, сувга тушиб, балиқ овламайди.

Ер юзидаги турли ҳарорат, иқлим шароитлари жониворларнинг яшаш жойини янада чеклайди. Тропик иқлимдаги дарахтлар, ўсимликлар шимолий кенгликларда кўкармайди ва аксинча, шимол ўсимликлари жануб иқлимида ўсмайди. Баъзи қушлар совуқ тушганида бошқа, иссиқ ўлкаларга учиб кетади, уларнинг кўчиши ҳам маълум маршрутлар – йўллар билан чегараланган.
Фақат инсон бу қоидага бўйсунмайди. У бир турдаги жонивор бўлса ҳам, Ер юзининг ҳамма томонига тарқалаверади. Демак, инсонлар турли иқлим шароитларига (ижтимоий шароитларга ҳам – тарж.) энг кўп мослаша олади. Аммо бу ерда бир жиддий муаммо бор. Ўрмонлардаги мўтадил иқлимда яшовчи ибтидоий одам нима учун ўз жойларини тарк этиб, чўлларга ёки тропик чангалзорлар – жунглиларга бориб қолади? Ахир ҳар бир жонзотнинг биоценози – ўрганиб қолган макони, топиладиган озиқ-овқати бор. Гео-биоценоз табиат билан ҳайвонлар ва инсонларнинг тарихий, экологик, физиологик алоқадорликдаги мослашган макони, “ўзи билган жойи бор. Жонзотларни ўз уйидан кетишга нима мажбур қилар экан?”.
Гео-биоценоз – егулик топиш билан бир-бирига боғлиқ жонзотлар: инсон, ҳайвонлар ва ўсимликлардан иборат мураккаб тизимдир. Ўсимликлар ва ҳайвонлар инсон тириклигида озуқа бўлар экан, инсон ўлганида (тупроққа аралашиб) ўсимликлар учун озуқага айланади. (В. Шекспир бу қонуниятни билган, унинг “Ҳамлет” асарида шундай фикр бор: Инсон чувалчангни ўлдириб, балиқларга едиради. Балиқлар чувалчангни ейди. Балиқларни одамлар ейди. Одамлар ўлганида эса чувалчангларга ем бўлади. (Бу фикр Фаридиддин Атторнинг “Мантиқут-тайр” асаридан олинган – тарж.)
Эволюсия (тадрижий ривожланиш) ортга қайтмайдиган жараён. Ибтидоий одамлар турли табиий шароитларга аста-секин мослашиб, (ўсимликлар совуққа чидамли янги навга айланганидай), инсонлар ҳам барча қийинчиликларни енгиб ўтиб, тобора кенгроқ жойларга тарқалиб, турлича табиий муҳитларда мустаҳкам ўрнашиб қолади. Аммо, инсон янги табиий муҳитда физиологик (тана тузилиши) жиҳатдан ўзгармайди, балки фақат хулқ стереотипи (одатлари) ўзгаради. Яʼни, у янги этносга айланади! Нима учун шундай бўлади? Бу саволга жавоб бериш осон эмас. Биз бу жараёнлар ҳақида тасаввур ҳосил қилиш учун муаммони бир оз чеклаймиз.
Агар инсонларнинг турли иқлимларда хулқи ўзгариши биологик, аниқроғи, зоологик сабабларга боғлиқ бўлса, ҳайвонларнинг ҳам хулқи ўзгариши керак эди. Инсон бошқа табиий муҳитга тушганида онгли равишда ўз табиатини, хулқини ўзгартирган дея олмаймиз. Ижтимоий, сиёсий формациялар – давлат тузумлари ўзгариши ҳам инсон табиати, хулқини ўзгартирольмайди. Ф. Энгелс ёзишича, ҳайвон гўшти ва балиқ билан озиқланувчи ҳиндуларнинг бош мияси фақат ўсимликлар билан озиқланувчи Янги Мексика ҳиндулари бош миясидан каттароқ экан.

1^ Martin, R. L., & Osberg, S. (2007). Social entrepreneurship: The case for definition. Stanford social innovation
review, 5(2), 28-39.

2^ Gofman I. Predstavleniye sebya drugim v povsednevnoy jizni. - M., 2000.

3^: George Ritzer. Sociological Theory. Eighth Edition. Mc Graw-Hill. 2010. - P. 376.

4^ Qarang: George Ritzer. Sociological Theory. Eighth Edition. Mc Graw-Hill. 2010. - P. 377.

5^ Qarang: George Ritzer. Sociological Theory. Eighth Edition. Mc Graw-Hill. 2010. - P. 378.