1-Mavzu: Ijtimoiy korxonalar va ijtimoiy tadbirkorlikning yuksalishi Reja

Notenglik konflikt manbai sifatida. Ijtimoiy notenglikning asosiy belgilari bo’lib mulqchiliq, xoqimiyat, maqom munosabatlaridagi farqlar xisoblanadi. Bu xususiyatlar u yoki bu darajada jamiyatning ijtimoiy-sinfiy to’zilmasida aqs etadi, ijtimoiy guruxlar, individlar o’rtasidagi munosabatlardagi notenglik bo’lib namoyon bo’ladi. Ijtimoiy-siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy notenglik bilan ijtimoiy guruxlar va individlarning xayot tarzida, madaniyatida, ruxiyatidagi muhim farqlar xam bog’liq bo’ladi.
Moddiy va ma'naviy boyliqlarni yaratish, ularni ayirboshlash va taqsimlash yo’zasidan bo’ladigan ijtimoiy harakatlar ijtimoiy guruxlar o’rtasida tangliqqa, muayyan sharoitlarda esa ochiq konfliktga olib borishi muqarrardir.
So’nggi o’n yilliklarning tarixiy tajribasi shundan guvohlik beradiki, davlat sotsializmi xususiy mulqchiliqni va sinflarning ijtimoiy notengligini butunlay tugata olmadi.U jamiyatni ijtimoiy konfliktlardan xam qutqara olmadi.
Bugungi qunda bozor iqtisodi ishlab chiqarish tizimining eng yaxshisi xisoblanadi, biroq uning afzalliqlari insonparvarliq harakteriga ega bo’lishi uchun demoqratiq davlat bozor iqtisodi vujudga keltirishi mumkin bo’lgan insonni qulliqqa solish va begonalashtirish tipiq shaqllarini yumshatish mas'uliyatini o’z zimmasiga olishi kerak. Amalda bu davlat tomonidan daromadlarni yuqsillar foydasiga qayta taqsimlashni, progressiv soliqqa tortishni joriy etishni anglatadi. Bunday qayta taqsimlashning mexanizmi va vositalari turli yo’llar bilan ishlab chiqilgan va amalga oshirilgan: muzoqaralar, kelishuvlardan to konfliktlargacha. Biroq, kelajaqda konfliktlarning bo’lishi istalmagan narsa, chunki bu o’zaro ijtimoiy talofatlar bilan kechadi. Yuridik adabiyotlarda bu xususda bildirilgan ba'zi fikrlarga ko’ra, «Miqrodarajadagi shaxslar o’zaro ta'siridan boshlab to guruxlar, tashkilotlar, jamoalar va millatlar orqali insoniy o’zaro ta'sirning barcha tiplarigacha, shu jumladan, ijtimoiy, iqtisodiy munosabatlar va xoqimiyatning taqsimlanishi masalalari - bo’larning xammasi konflikt orqali rivojlanadi, o’zgaradi va sodir bo’ladi. Konflikt bu munosabatlard muvozanat yuqligi sababli yo’zaga keladi, masalan, noteng: ijtimoiy maqom, iqtisodiy axvol, boyliqqa egaliq yoki xoqimiyatning taqsimlanishi. Bo’lar o’z navbatida qamsitilish, ishsizliq, qambaFalliq, jinoyatchiliq va tazyiq ostida bo’lishliq kabi muammolarga olib keladi. Bu darajalarning xar biri boshqalari bilan aloqador va kelgusida ijobiy o’zgarishlarga yoki buzg’unchi zo’rliqqa olib keluvchi qudratli «shoxobcha»ni shaqllantirishga qodirdir»1.
Shuni ta’kidlash lozimki, jamiyatda katta ijtimoiy guruxlarning notengligi bilan bog’liq konfliktlarni butunlay bartaraf qilishning samarali usullari mavjud emas. Birinchidan, insoniyat tarixi shuni ko’rsatadiki, ijtimoiy notenglik doimo qaror topaveradi. Davriy tarzda taqrorlanadigan inqiloblar notenglikni amalga oshirilishi tiplari, shaqllari va metodlarini ko’p darajada o’zgartiradi, biroq uni yuqotishga kuchi yetmaydi. Xar qanday jamiyatda doimo turli ijtimoiy guruxlar o’rtasida manfaatlar konflikti, xech bo’lmaganda xayotiy muhim resurslarga ega bo’lish yoki ulardan foydalanishga bo’lgan xuquq uchun ko’rash mavjud bo’lgan va bunday keyin xam bo’ladi. Bu ko’rash uning ob’ekti bo’lgan resurslarni vaqt chegaralariga booiq ravishda davom etadi.
Manfaatlar va extiyojlar. Ijtimoiy konfliktlar tabiatini tushunish manfaatlar qarama- qarshi ko’rashini taxlil qilishdan iborat qadimiy an'anaga ega.
Turli-tuman konfliktlarni taxlil qilish shuni ko’rsatadiki, ko’rashuvchi taraflar xatti-harakatining negizida qandaydir aniq sabablar yotmasin, ular taraflar manfaatiga borib taqaladi, konflikt bo’lganda bu manfaatlar qarama-qarshi yoki bir- birini istisno qiladi. Gitler Germaniyasi o’zga davlatlar yerlarini egallashga intilgan, Yevropa mamlakatlari esa mustaqilliqqa intilganlar. Utri birovning mulqini uFirlasa, mulqdor uni ximoya qiladi. Er-xotinlar pul masalasida janjal qiladilar, ularning xar biri oila mablaFidan mustaqil foydalanishga harakat qiladi va ular o’z manfaatlarini ma'qo’llab o’zini xaqli deb xisoblaydilar.
Konflikt asoslari sifatida manfaatlarni taxlil qilishda ba'zi tadqiqotchilar unga yaqin to’rgan ijtimoiy va ruxiy xodisalarga e'tiborni qaratadilar, ya'ni manfaatni o’zviy keltirib chiqaruvchi xodisalarga. Masalan, biror narsaning tanqisligi xolatini asoslovchi extiyojlar qategoriyasi, bunda organizm(shaxs, gurux, jamiyat) shu yetishmovchiliqni tuldirishga harakat qiladi. Extiyoj manfaatni keltirib chiqaradi, manfaat bu anglashilgan extiyoj, ba'zida esa, uni qanoatlashtirishning anglashilgan yo’li xamdir.
Q.Ledederning fikricha, ijtimoiy konflikt inson extiyojlarining butun majmuini nomutanosib qanoatlantirish yoki unga putur yetkazish natijasidir.
Xavfsizliqqa, tan olinishga, o’xshashliqqa, ijtimoiy mansubliqqa va shu kabilarga bo’lgan extiyojlar faqat aloxida individga emas, balqi ijtimoiy guruxlarga, etniq uyushmalarga, butun jamiyatga va davlatlarga xos. J.Bertonning fikricha, «asosiy insoniy extiyojlarni to’liq qanoatlantiradigan tashkiliy intilishlar, harakatlar konfliktni xaqiqiy yaqunlanishiga olib kelishi mumkin». Shu munosabat bilan ko’p mualliflar konfliktning psixologiq sababi deganda asosiy insoniy extiyojlarning birortasiga taxdid solish(frustratsiya)ni tushunadilar. Konfliktda ko’rashuvchi taraflar o’z maqsadlari sari harakat qiladilar, biroq, bu maqsadlarga bir vaqtning o’zida ikki tomonning bir-birlariga zarar yetqazmasdan turib erishishlari istisno qilinadi.
Deprivasiya konsepsiyasi. Yirik ijtimoiy kolliziyalar sabablarini aniqlash uchun deprivasiya deb ataladigan konsepsiyadan foydalanish mumkin. Bunda gap shunday xolat tuFrisida qetadiqi, bu xolat uchun talablar va ularni qondirish imqoniyatlari o’rtasidagi yaqqol farqlanish xosdir. Vaqt o’tishi bilan deprivasiya kuchayishi yoki kamayishi yoxud o’zgarmasdan qolishi mumkin. Deprivasiyaning kuchayishi bir tomondagi talablar (qutilayotgan natijalar), ikkinchi tomondan, ularni qanoatlantirish imqoniyatlari o’rtasidagi nisbatga bog’liq. Deprivasiyaning usishi, birinchidan, shaqllangan talablarning imqoniyatlarini kamayishida ro’y berishi mumkin, masalan,iqtisodiy qrizis sharoitida. Bunday sharoitda talablar qo’yidagi formula bilan belgilanadi: «faqat yomon bo’lmasa bo’ldi». Ikkinchidan shunday vaziyat bo’lishi mumkinqi, bunda qutilayotgan natijalar, talablar ularni qondirish imqoniyatlaridan ko’proq usib boradi. Mana shunda deprivasiya kuchayadi va demak, konfliktlarni vujudga kelish extimoli qo’zatiladi.
Deprivasiya barqaror darajasining saqlanishi yoki uning kamayishi extiyojlarni qondirish sharoitida talablar(qutilayotgan natijalar) darajasining pasayishi yoki qutilayotgan natijalarga nisbatan talablarni qondirishning juda tez usishi sharoitida yo’z berishi mumkin, bu esa jamiyatda axloqiy-psixologiq muxitni barqarorlashtirish, keskinliqni yumshatishga imqon beruvchi ruxiy shart-sharoitni yaratadi. Va aqsincha, deprivasiyaning kuchayishi ijtimoiy tangliqni ortishiga, ochiq ijtimoiy, siyosiy va etniq konfliktlarni vujudga kelishiga olib keladi.
Irrasional elementlar. Konfliktlarning paydo bo’lishida ijtimoiy sub’ektlar manfaatlarining to’qnashuviga olib kelgan u yoki bu ob’ektiv sabablarni aniqlash mumkin.Masalan,bir ayolni sevuvchi ikki erqaq o’rtasidagi konflikt yoki transport vazirligi bilan fermerlar o’rtasidagi ularning xududida avtomagistral qurilishidan kelib chiqqan to’qnashuv ob’ektiv shaqllangan vaziyatdan qonuniy tarzda kelib chiquvchi ziddiyatlarga asoslanadi, bu vaziyatda xar qaysi tarafning xaqiqiy extiyojidan to’qnashadi.
Biroq jamiyatda ziddiyatlar va demak, konfliktlar xam juda ko’p uchraydi, ularning xammasi xam biror jiddiy sabablar bilan bogliq emas, balqi odamlarning asl extiyojlari va maqsadlariga tuFri aloqador bo’lmagan sub’ektiv omillar va kishilarning harakterlari, qayfiyatlari, oddiy, arzimagan injiqliqlari kabi sabablar bilan xam ziddiyatlar yo’zaga kelishi mumkin.
Bunday «sub’ektiv» ziddiyatlar oilada, xizmatda va boshqa ishlarda doimiy muloqotda bo’lishga majbur bo’lgan ayrim individumlar o’rtasida tez-tez sodir bo’lib turadi. Bu ziddiyatlar juda mayda, boshqa kishilar nazarida arzimaydigan,soxta bo’lishi mumkin, biroq harakter xususiyatlariga ko’ra normal o’zaro munosabatlar uchun yengib bo’lmas tusiqlar bo’lishi mumkin. Psixologlarning ta’kidlashicha, harakter yoki xulq- atvorning eng ta'sirchan jixatlari bo’lib, me'yordagi, tabiiy sifatlar bo’lishi, biroq bunday sifatlar boshqa odamlarda bo’lmasligi mumkin: punqtualliq, tejamqorliq, aniqliq, sabrliliq va b.
Boshqa bir odamning kiyinish odati yoki ovqat yeyish usuli xam norozilikni yo’zaga keltirishi mumkin. Ko’pincha temperament, ta'sirlanishning tezligida farqlanuvchi kishilar o’rtasidagi to’qnashuv-larni tushunish qiyin bo’ladi. Nixoyat, konflikt sababi bo’lib qimningdir shunchaliq ta'sirchanligi, axmoqona qileti bo’lishi mumkin.
Konflikt xaqidagi odatdagi fikr shundan iboratki, konflikt doimo o’z manfaatlarini oqilona qo’llab-quvvatlovchi kishilar o’rtasidagi mantiqan tushuniladigan ziddiyatdir.
Biroq, dastavval bunday tushunishga mutaxassislar tomonidan qo’zatiladigan ko’p omillar qarama-qarshi turadi. Masalan,oilaviy janjalda er ziddiyatni iloji boricha yumshatishga harakat qilib xotiniga yon bosadi , ayol esa, erning bunday harakatini «bejiz emas» deb tushunib, battar «tunini tesqari qiyib oladi» va konflikt yangi kuch bilan avj oladi. Davlatlararo muzoqaralarda bir taraf unga birinchi so’z berilmagani uchun o’zini xaqoratlangan (qamsitilgan) deb biladi va muzoqaralar o’ziladi. Mana shunga o’xshash konfliktlar sabablarining murakkabligini tasdiqlovchi shu kabi ko’p misollarni keltirish mumkin, biroq bo’lar xar doim xam qat'iy mantiqiy to’zilma (reqonstruqsiya)da e'tiborga olinavermaydi va ko’pincha yuqotib bo’lmaydigan irrasional elementlari bilan kechadi, bu esa, konfliktning individual o’ziga xosligini tashkil qiladi va uni oddiy vositalar bilan xal qilishga yo’l qo’ymaydi.
Bu, ayniqsa, milatlararo konfliktlarda qo’rinadiqi, bu konfliktlar odamlar xatti-harakatining puxta ishlab chiqilmaganligi, oqilona emasligi (irrasional bo’lishi), destruqtiv (buzg’unchi) harakterdagi xissiyotlarning ustun kelishi oqibatida boshqara olinmaydi va mabodo ular kengayib, avj olsa, xaqiqiy xaloqatga aylanishi mumkin.
Psixoterapevtiq amaliyotdan ma'lumqi, odamning muloqot jarayonida sodir etadigan xulq-atvori, harakatining noaniqligi, boshqa kishilarda asabiy reaqsiyani tu^sirishi mumkin va konfliktlarga olib kelishi mumkinqi, bo’lar guyo boshqa shaxslarga butunlay bema'ni va sababsizdeq bo’lishi mumkin. Shu bilan birga barcha muammo munosabatlarning tartibga solinmaganligida va chalqashligida, psixologiq jixatdan «turli tilda» eqanligidadir.
Shaxsiy konfliktda irrasional element, agar unda ruxiy qasal yoki aqli noraso shaxs ishtiroq etsa, uning xaqiqiy asl sababi bo’lib xizmat qilishi mumkin. Bunday xolatlar qam emas. Biz bu yerda shaxsning ichki konfliktlari ustida tuxtalmaymiz, ayni vaqtda milliy yoki diniy xislar bilan qO’zFalgan omma orasida ba'zan konfliktni kuchli keskinlashtirishga qodir odamlarning xozir bo’lib qolishini yodimizdan chiqarmasligimiz kerak. Shu bois qompleqs fan bo’lgan konfliktologiya shunday qam axamiyatli bo’lgan xolatni e'tiborga olish lozim.
O’z-o’zidan tushunarliqi, «ob’ektiv» va «sub’ektiv» ziddiyatlar, shuningdek «irrasional» elementlar deb atalgan narsalar real xayotda qat'iy chegaralarga ega emas va bu yerda konfliktli xulq-atvor sabablarida bo’lishi mumkin bo’lgan variantlar doirasini ko’rsatish uchun juda shartli qilib belgilanadi . Xamma xollarda biz u yoki bu tarzda kishilar manfaatlari bilan ish ko’ramiz, bu manfaatlar ko’p yoki qam axamiyatli, barqaror va o’zgaruvchan, oshqora yoki yashirin bo’lishi mumkin.
Ziddiyatlar darajasi. Ziddiyatlarning «ob’ektivligi» va «sub’ektivligi»ni ularning ikki xil darajadagi manfaatlar bilan booiqligini e'tiborga olganda turli nuqtai nazardan tushunish mumkin. Sodda qilib aytganda bunday bo’lish u yoki bu tashqi faoliyatdagi extiyojlar bilan yoki mustaqilliqqa, o’z-o’zini saqlab qolishga, o’z-o’zini xurmat qilinishiga bo’lgan extiyojlari bilan bog’liq.
Odamlar o’rtasidagi jiddiy to’qnashuvga qator xolatlar sabab bo’lishi mumkin,masalan, ikki odam restoranda bitta stolga da'vo qiladi, urushlar ikki davlatning biror xududda o’z ta'sirini saqlab qolish yoki birining ikkinchisi ustidan xuqmronligini o’rnatish, o’z mustamlaqasiga aylantirishga bo’lgan intilishidan kelib chiqadi.
Yuqoridagi ikki xolatda moxiyat buyicha turli darajadagi manfaatlar to’qnashadi. Birinchi xolatda xar qaysi sub’ekt o’zining xususiy manfaatidan kelib chiqib, o’ziga xalaqit berayotgan boshqa sub’ekt bilan ko’rashadi. Ikkinchi xolatda ozodliq, daxlsizliq, asosiy xuquqlarni xurmat qilinishini saqlash bilan bog’liq motivlar axamiyatli. Inson uchun muhimroFi bu uning individual erqinligi, jismoniy daxlsizligi, sha'ni va qadr- qimmati bo’lsa; davlat yoki millat uchun esa, mustaqqilligi, xududi yoki chegarasining daxlsizligi, jaxon xamjamiyatining teng xuquqli sub’ekti sifatida tan olinishi muhimdir. Bunday manfaatlardagi ziddiyatlarning eng keskin ifodalanishi - boshqa ijtimoiy sub’ekt bilan to’liq mos kelmasliq va uni yuq qilish uchun ko’rashish xisoblanadi.
Yuqorida gap ijtimoiy ziddiyatlarning darajalari xaqida boradiqi, bu darajalar taraflarning manfaatlari qanchalik muhimligini farqlaydi. Ziddiyatlarni darajalarga ajratish ularning bir biridan qanchalik chuqurligiga qarab farqlanishini ko’rsatadi. Bu esa,sub’ektning konfliktga jalb qilinganligi darajasini, konfliktni xal qilish imqoniyati va usullarini belgilab beradi.
Kozer (1913 y)- amerikalik sotsiolog, qonflitolog. Asosiy asarlari: “Sotsial konflikt funksiyalari” (1956), “Sotsial konflikt va sotsial o’zgarish nazariyasi” (1956) va xoqozo. Kozer sharq sotsiologiyasi uchun a'nanaviy bo’lgan insonlar sotsial xayotidan qonfleqtlarni yuqotib bo’lmasligiga sub’ektlar aro kelishmovchiliqlarni entegriqlovchi va stobilizirlovchi funksiyani bajarishi mumkinligi xaqidagi tezisga tayanadi. Uning uchun qofliqtlar nosotsial anomaliya emas, balqi sotsial xayotning mavjudligi va rivojlanishi zarur, normal, tabiiy formasi. Sotsial o’zaro harakat xar bir aqtida konflikt kelib chikishi mumkin. Kozer konfliktlarni sotsial sub’ektlar o’zaro ko’rashi deb qaraydi, u xuqmronliq status va moddiy talablarni qondirish uchun zarur vositalarni yetishmasligi tufayli yo’zaga keladi. Konfliktlarning asosiy sabablariga resurslar, defitsiter, sotsial adolat prinsiplarning bo’zilishi qiradi.
Kozer jamiyat konfliktchilarga munosabat harakteri bilan bir- biridan fikrlanuvchi sotsial sistema 2 tipini ajratadi. 1 .Despoti manometar harakterini mustaxqam va kuchli sistemalari, ular ichida ichki konfliktlar mavjudligi xaqida gapirish keskin man qilinadi. Bunday davlat sistemalarida, sivilizasiolliq tabiiy- qonuniy primeriyalariga javob beruvchi, sotsial qonfleqtlarni yechishning institusiol sotsial- yuridik mexanizmli mavjud emas. Davlat mexanizmlarni konflikt munosabatlar aloxida uchoqlariga nisbatan reaqsiyasi murakkab, repressiv harakterga ega. Bunday sotsial sistema ichida individlar va gurux ichida konfliktlar sharoitida qonstruqtiv xulq-atvor moslashuvi yo’zaga kelmaydi. Konfliktlarning o’ziga esa jamiyat va davlat xayotida qonstruqtiv rol uynashiga imqoni yuq. Kozer tomonidan egiluvchan deb amalga 2 til sotsial sistemalarda konfliktlarni xam qilish uchun qonunan tan olingan, amaliyotda keng qo’llaniladigan va qonstitusiol vositalari mavjud. Bu sotsial fikrlashga konfliktlarni ochish tomonlarga undan qompromissli chiqish keng speqtrini konfliktlarning o’zida qonstruqtiv elementlarni aniqlash yo’llarini topish imqonini yaratadi.
Sotsial sistemalarni konfliktlarga munosabatida kelishmaslk mavjudligi bu sistemalar taqdiriga ta'sir qiladi. Konfliktlar muqarrar mavjud bo’lishi ob’ektiv logiqasiga moslashmagan qattiq-mustaxqam sistemalar sotsial materiyaning ichidan chiquvchi isyonlar tufayli asta-seqin parchalanadi. Konfliktlarni oldini olish va neytrallash buyicha ishlab chiqilgan, samarali va tajribadan utgan iqtisodiy, siyosiy va qonuniy vositalar bo’lmagan joyda yuqorida keltirilgan xolatning yo’zaga kelishi maqsimol destruqtiv samara beradi. Konfliktlar sotsial dinamiqasiga konfliktni xolatlarni tartibga solish alternativ vosita va usullariga ega bo’lmagan davlatlar pozisiyaning muqammal emasligi salbiy ta'sir qiladi.
Kozer sotsial konfliktlarni respluchniq va qorealietiqqa bo’ladi. Birinchisiga qomfliqtlarni ochish uchun jamiyatta xamma narsalar mavjudligi qiradi. Nofiolliqqa ishtroqchilarni aqtonozirlangan imasiya va extiroslarga berilgan va bir biriga nisbatan yuqori darajada talablar qo’yilgan yo’lga qirib qolgandagi qomissiya qiradi.
Agar sotsial sistema o’z strukturasining o’ta keskinligi bilan farqlanmasa, unda uning ichida kechuvchi keskin va yetarlicha real guruxlararo konfliktlar uning adaktivligini oshiradi. Integrativ harakterdagi ijobiy o’zgarishlarga olib keladi. Bunday sistema boshida turganlar uchun sotsial konfliktlar jamiyat strukturasining xaqiqiy talablarga va ular refortasiyasini zarurligiga kuchsiz moslashganligini bildiruvchi indikator xisoblanadi.