|
Geografik tabiiy muhit ijtimoiy tuzumga taʼsir koʻrsatmaydi
Tabiiy muhit, iqlimlar oʻzgarishi oʻsha muhitdagi barcha noz-neʼmatlardan oziqlanuvchi xalqlar feʼl-atvoriga taʼsir koʻrsatishi shubhasiz. Ammo, tabiiy, jugʻrofiy muhit ijtimoiy tuzumga kuchli taʼsir koʻrsatolmaydi.
Shunga qaramay, landshaft – insonlar yashayotgan joyning tabiati etnoslar hayotiga, etnik jarayonlarga majburiy taʼsir koʻrsatadi. Italiyada oʻrinlashgan etnoslar – etrusklar, lotinlar, gallar, greklar, suryoniylar, arablar, langobardlar, normanlar, shvablar, fransuzlar asta-sekin, ikki-uch avlod almashuvi jarayonida italiyalik xalqlarga qoʻshilib, oʻziga xos xarakterli, rang-barang xulqli etnoslarga aylandilar. Boshqa joylarda ham etnoslarning shunday evolyusiyasi sodir boʻldi. Demak, biz etnoslarning shakllanishini ijtimoiy taraqqiyot hosilasi deb emas, balki alohida gʻaroyib hodisa – fenomen sifatida oʻrganishimiz zarur.
Toʻgʻri, insoniyat taraqqiyoti hayvonlar olami kabi faqat tabiiy sharoitlar taʼsiri ostida emas, balki texnika taraqqiyoti va ijtimoiy institutlar – milliy urf-odatlar bilan ham bogʻliqdir. Ammo bu ikki soha oʻzaro bogʻliq holda taʼsir koʻrsatadi. S. Kalesnik oʻz kitobida odamlar yashayotgan bir joydagi jugʻrofiy sharoitlardan foydalansa-da, jugʻrofiy muhitga taʼsir koʻrsatolmaydi, deb taʼkidlaydi. Biz oʻz tadqiqotlarimizda mana shu tamoyilni asos qilib olamiz.
Inson va tabiat kurashuvi
Inson (oʻz aqliy imkoniyatlari bilan) landshaftga, tabiiy muhitga moslashibgina qolmay, tabiatni oʻz talab va ehtiyojlariga muvofiq holda oʻzgartirishga intiladi. Ammo insonlarning bu ijodiy qobiliyati hamisha ham yaxshilikka olib kelavermaydi. Shumerlar eramizdan avvalgi uchinchi ming yillikda kanallar qazib, Dajla va Frot daryolarining suvini sayozlashtirdilar. Xitoy hukmdorlari 4000 yil avval Xuanxe daryosiga toʻgʻon qura boshladilar. Sharqiy Eron hukmdorlari yangi era boshlanishida qoʻriq yerlarni sugʻorishda korizlar qazib, yerosti buloqlari suvlaridan foydalandilar. Polineziyaliklar oʻz orollariga Amerikadan shirin kartoshka (kumara) olib kelib eka boshladilar. Yevropaliklar esa Amerikadan kartoshka, pomidor, tamaki hamda nashani olib keldilar. Yevroosiyo dashtlarida paleolit davrida uddaburon ovchilar mamontlarni qirib tashladi. Eskimoslar Bering dengizida suv sigirlari (stellerlar)ni ovlab tugatdilar. Maoriylar yangi Zelandiyada mao qushini tamom qildilar. Old Osiyoda arablar va forslar arslonlarni ovlayverib, deyarli tugatdilar. Amerikani bosib olgan mustamlakachi ispanlar, golland va inglizlar bizonlar va sayyoh kabutarlarni, Avstraliyani bosib olgan mustamlakachilar kengurularning bir necha turini yoʻqotdilar. XIX asr va XX asrlarda hayvonlarni ovlab, qirish shunday avjiga chiqdiki, zoologlar va zoo-geograflar bu haqda koʻp yozganlari uchun, biz gapimizni muxtasar qilamiz. Insonlarning hayvonlarga vahshiyona munosabati barcha formatsiyalarda (ijtimoiy-siyosiy tuzumlarda) boʻlgani sababli, tabiat va inson qarama-qarshiligi ijtimoiy taraqqiyotga bogʻliq emas, deb oʻylaymiz. Barcha tuzumlarda (quldorlikda, feodalizmda, kapitalistik, sotsialistik tuzumlarda) odamlar tabiatga zarar yetkazib keldilar. Insonlar har gal tabiatga har xil yondoshsalar-da, umumiy jarayonda tabiatga hujumlar davom etaverdi.
Ammo tabiat insonlardan oʻzini himoya qiladi (goho oʻch ham oladi). Nozikkina yovvoyi oʻt-maysalar tosh yoʻllar va asfalt yoʻllarni yorib, nurga talpinadi. Baʼzi hayvonlar odamlarning tabiatga hujumidan foydalanib ham qoladilar. Preriyalar (choʻllar)da odamlar bizonlarni, yaklar va qoʻtoslarni qirib, shu biotsenoz muhitda qoʻylarni koʻpaytirganlarida, kasal bizonlar va bugʻularni tutib yeydigan ochkoʻz boʻrilar kamayib ketdi. Kasallarni yoʻqotuvchi boʻrilar kamaygach, bugʻu va qoʻylar orasida kasallik epidemiyasi boshlandi, bugʻular va qoʻylar kasallangach, ularni tutib yeydigan koyotlar – echkiemarlar koʻpaydi, endi bu jonzotlar qoʻylarning kasallarini yoʻqotib, tozalab turdilar.
Amerikadan kartoshka keltirib, ekin maydonlarini kengaytirish Yevropada kolorado qoʻngʻizlarini koʻpaytirdi. Ular Amerikadan Kordilyera togʻlaridan Atlantika okeanini kesib oʻtib, Yevropaga gʻolibona bostirib keldi. Angliya savdo kemalari Polineziya orollariga kalamushlarni va chaquvchi chivinlarni olib keldi. Odamlar bulardan qochib doimo dengiz shamoli esib turgan qumli sohillarga koʻcha boshladidar. Odamlarning Avstraliyaga quyonlarni va Madeyra oroliga echkilarni koʻchirib kelishi qanday fojiali oqibatlarni keltirib chiqargani hammaga maʼlum. Tabiatning cheklanish davrlari ham insoniyatning tub ijtimoiy oʻzgarishlari bilan bogʻliq emas. Insonning tabiatni boʻysundirishga urinishi har doim salbiy oqibatlarga olib keladi, buni taraqqiyot deb boʻlmaydi. Shunday ekan, bu jarayonlarda tabiatning qisman vayron qilinishini turli iqlimdagi etnoslarning eng tez harakat qiluvchi stereotiplari bilan bogʻlash mumkin. Biz endi oʻz mavzuimizga yaqin keldik.
Do'stlaringiz bilan baham: |
