4-mavzu. Etnos va individ milliy va sinfiy psixologiya. Reja

---

4-MAVZU. ETNOS VA INDIVID 
MILLIY VA SINFIY PSIXOLOGIYA. 
Reja: 
1. Individ va etnik muhit. 
2. Individ va milliy til. 
3. SHaxs va ijtimoiy ta’sir. 
4. Sinfiy psixologiyaning vujudga kelishi. 
5. Sinfiy va milliy psixologiyalarning o‘zaro ta’siri. 
6. Millat vakilida milliy va sinfiy psixologiyaning namoyon bo‘lishi. 
Tayanch iboralar. 
Etnos, etnopsixologiya, etnik birlik, urf – odat, an’ana, milliy ong, milliy did, kadriyat, milliy goya, 
millat ruxi, etnik xususiyat. 
Etnopsixologik xususiyatlarning uziga xos tomonlarini mujassamlashtiruvchi va uni namoyon 
etuvchi shu etnik birlik vakillaridir. Kanday kilib etnik birlikka xos xususiyatlar ularda shakllanadi. 
Ma’lumki bola uziga vatanni yoki ota-onani tanlab tugilmaydi. SHunday ekan u uz millatiga xos bulgan 
tayyor ruxiy xususiyatlar bilan xam tugilmaydi . Bola ota-onasidan, avlod-ajdodidan biologik yul bilan 
fakat irkiy xususiyatlarini va ayrim ruxiy xususiyatlarnigina meros kilib oladi xolos. Bola tugilish 
davrida odam bulishiga nomzod. Lekin yakka ajralgan xolda u odam bula olmaydi. Jamiyatda yashab u 
odam buladi. Bola xayotining birinchi kunidan boshlabok ixtiyorsiz xolda uzi dunyoga kelgan 
muxitdagi turli-tuman ta’sirlar va tassurotlar ostida shakllana boshlaydi. Bolaning biologik va ruxiy 
jixatdan rivojlanishi uchun ta’sir etayotgan bu informatsiyalar turli sotsial muxit va geografik 
sharoitlarda bir xil bulmaydi. Mana shu turli xil muxit va informatsiyalarning turfa xilligi bir-biriga 
uxshamaydigan 
xalklarni 
yaratadi. 
Garchi xar bir inson ma’lum darajada mustakil yashash va faollik kursatishga ega bulsa xam lekin 
xayotda u fakat uz xoxishi va tushunchasi bilan yashab kolmay shuning bilan birgalikda uzi yashab 
turgan sotsial muxit va uzi ma’sul bulgan xalkning tajriba, bilim va e’tikodlarini xam uzlashtirib boradi. 
Chunki odam uzi yashab turgan sotsial muxitda butunlay chikib ketib yashay olmaydi. 
Bola fakat milliy muxitda yashab turgandagina shu millat va elatga xos bulgan xususiyatlarni egallab 
ayni millat vakili bula oladi. Bolaning ontogenetik tarakkiyoti davrida tashki xatti –xarakatlaridan 
botiniy ya’ni «akliy» xususiyatlariga aylanishi davrida unda milliy psixologik kiyofa asoslari shakllana 
boshlaydi. Individning ijtimoiylashishi, milliylashishi ona tilini uzlashtirish bilan boshlanadi. 
Milliy tilni bilmaslik etnik muxitdagi jarayonlarni, tilda ifodalanayotgan xolat va xodisalarni 
moxiyatlarini anglab olishga tuskinlik kiladi. CHunki fikr ifodasi uchun ishlatiladigan suzlarda milliy 
uziga xoslik buladi. Tafakkur bilan til va nutk uzaro boglik bulganligi uchun ruscha tili chikkan 
bolalarning fikrlash malakasi xam ruscha bulib uzbeklarnikidan farklanadi. CHunki insonning tafakkur 
tarzi 
nutkda, 
tilda 
reallashadi, 
moddiylashadi. 
Ular uzbekcha gaplashishga urganganlaridan keyin xam, ruscha fikrlab, uzbekcha gapirishga xarakat 
kiladi. 
Ruscha 
tafakkur 
tarzi 
bilan 
uzbekcha 
gapirish 
juda 
kiyin. 
Boshka millat vakili vokeylikni uzbekning kuzi bilan kurib uzbekona tafakkur tarzi bilan idrok eta 
olgandagina u chinakamiga uzbekcha fikr yuritib, uzbekcha gapira boshlaydi. YUkorida aytib 
utganimizdek kurgan narsalarni idrok etish va mazmunini tushunib etish miyaning tugma xususiyati 
bulmay, bu xususiyatni u turmush tajribasi asosida xosil kiladi. SHuning uchun xam turli tabiiy 
sharoitlarda va sotsial muxitda yashab voyaga etgan kishilar turli xodisa va vokealarni idrok etishda 

---

uziga xos sotsial – psixologik xususiyatlarga ega bulishadi. Olib borilgan tekshirishlar shuni kursatadiki 
Afrika kit’asidagi ijtimoiy tarakkiyotdan kolib ketgan ba’zi kabila bolalari tajriba bilan boglik bulgan 
amaliy axamiyatga ega bulgan narsalarni, xodisalarni esda olib kolishga ajoyib xotira namunalarini 
kursatishgan. Ular ov kilinadigan sukmoklarni topish, yovvoyi xayvonlar izini farklash, urmon ichida 
orientirovka kila olishlik kabi vazifalarni bajarishda evropalik tengdoshlariga karaganda bir muncha 
ustinlik 
kilgan 
xolda 
geometrik 
shakllarni 
deyarli 
fikrlay 
olmaganlar. 
Inson sotsial zot sifatida ma’lum milliy munosabatlarni, milliy xususiyatlarni uz-uzidan stixiyali 
ravishda uzlashtirmasdan, balki shu jamiyatda kabul kilingan ma’lum ta’lim- tarbiya tizimi orkali sekin 
asta uzlashtirib boradi. Xar bir avlod vakillari ajdodlarining turmush tajribalarini, til va madaniy 
xususiyatlarini uzlashtirib, millat uchun umumiy bulgan shart-sharoitlar ostida usib, tarbiyalanib borishi 
natijasida ularning barchasi shu millatga mos bulgan umumiy psixologik xislatlarni shakllantiradi. Shuni 
xam ta’kidlash kerakki, ijtimoiy informatsiyalarni yosh avlod tomonidan uzlashtirilib borilishi, fakat 
ongli ravishda, ta’lim tarbiya berish jarayonidagina bulib kolmasdan shuningdek, individning uzi 
bilmagan va uzlashtirish jarayonini anglab etmagan xolda xam yuz beradi. Bu taklid va ta’sirlanish 
orkali amalga oshadi. Individning tarakkiyoti u bevosita yoki bilvosita munosabatga kirishgan boshka 
individlarning tarakkiyoti bilan belgilangan buladi va bir-biri bilan munosabatga kirishadigan turli avlod 
vakillari uzaro boglangan keyingi avlodlarning jismoniy mavjudligi esa utmishdoshlari tomonidan 
belgilangan 
buladi. 
Ilgor fan namoyondalari insoniyat bu sotsial xodisa ekanligini allakachon isbotlab berishgan. Shu 
jumladan konkret bir kishi xam avvalo sotsial munosabatlar mevasidir. SHuning uchun xam xatti- 
xarakatlari moxiyatini biologik yoki irsiy xususiyatlar bilan emas balki sotsial konunlar bilan belgilash 
kerak. Bir vaktlar irkchilar bosh miyaning shakli va vazni guyoki xalklarning ilgor yoki kolokligini 
bildiradi deb da’vo kilib chikishgan edi. Lekin kilingan tadkikotlar bu da’voning asossiz ekanligini 
isbotlab berdi. Masalan, inglizlar va melanizitslar miyasining urtacha vazni 1456 gr, fransuzlarniki 1473 
gr, buryatnilarniki 2508 gr, shimoliy Amerika negrlariniki 1514 grn ekan. ( V. YAkimov 
«Antropologiya razblachaet» Jar. «Aziya i Afrika segodnya». 1996,№4 ) I.P.Pavlovning oliy nerv 
faoliyati xakidagi ta’limotiga kura, xamma xalklar ijtimoiy tarakkiyotning kanday darajasida 
bulishlaridan kat’iy nazar, oliy nerv faoliyatining bir xil bulgan apparatiga birinchi va ikkinchi signal 
sistemasidan 
tashkil 
topgan 
apparatga 
ega. 
Agar oliy nerv faoliyatining rivojlanishi yuz ming yillar davom etganligi sinfiy jamiyatning vujudga 
kelganligi esa bir necha ming yil bulganligini nazarga oladigan bulsak, inson oliy nerv faoliyati 
mexanizmi sinfiy jamiyat barpo bulmasdan ancha ilgarirok shakllanganligi ravshan bulib koladi. Inson 
ruxiyati fakat uni urab turgan tashki muxit sharoitlariga moslashib va uning xususiyatlarini aks ettirib 
kolmasdan, shuningdek, doimiy tarakkiyot etib turli xarakteriga ega bulgan iktisodiy - ijtimoiy 
xodisalarning 
uzgarib 
turishiga 
xam 
moslashib 
turadi. 
Sotsial - iktisodiy ukladning yashash sharoitlarining uzgarishi bilan va yangi amaliy faoliyat 
formalarining vujudga kelishi bilan insonning bilishi bilan boglik bulgan ruxiy jarayonlarda yuz beradi. 
Bunda ruxiy jarayonlarda kayta kurish sodir bulib, avval mavjud bulmagan yangi ruxiy faoliyat turlari 
vujudga keladi. Mexnat jarayonida odam tashki tabiatni uzgartirib borib, shuning bilan bir davrda uz 
tabiatini 
xam 
uzgartiradi. 
Etnopsixologik 
xususiyatlarning 
o‘ziga xos tomonlarini 
mujassamlashtiruvchi va uni namoyon etuvchi guruh bu - etnik birlik vakillaridir. Etnosga taalluqli 
guruhdagi ulargagina xos bo‘lgan xususiyatlarning qay tarzda shakllanishi ham fan, ham amaliyot uchun 
muhimdir. Ma’lumki, bola yorug‘ olamga kelar ekan, avvalo, o‘ziga Vatanni va qolaversa, ota-onasini 
o‘zi tanlab tug‘ilmaydi. Bundan tashqari, u o‘z millatiga xos bo‘lgan tayyor etnopsixologik xususiyatlar 
bilan ham tug‘ilmaydi. Bola ota-onasidan avlod-ajdodidan biologik yo‘l bilan faqat irqiy xususiyatlarni 
va ayrim ruhiy xususiyatlarnigina me’ros qilib oladi, xolos. Bola tug‘ilish davrida odam bo‘lishga 

---

nomzod. Lekin yakka ajralgan xolda u odam bo‘la olmaydi. Jamiyatda yashab u odam bo‘ladi. Bola 
hayotining birinchi kunidan boshlaboq ixtiyorsiz xolda o‘zi dunyoga kelgan muhitdagi turli-tuman 
ta’sirlar va taassurotlar ostida shaxs bo‘lib shakllana boshlaydi. Bolaning biologik va ruhiy jihatdan 
rivojlanishi uchun ta’sir etayotgan bu axborotlar, turli ijtmoiy va ma’anviy muhit, geografik sharoitlarda 
bir xil bo‘lmaydi. Mana shu turli xil muhit va axborotlarining turfa xilligi bir-biriga o‘xshamaydigan, 
o‘ziga xos milliy qiyofali xalqlarni yaratadi. Garchi har bir inson ma’lum darajada mustaqil yashash va 
faollik ko‘rsatish imkoniyatiga ega bo‘lsa ham, lekin hayotda u faqat o‘z hoxishi va tushunchasi bilan 
yashab qolmay, shuning bilan birgalikda o‘zi yashab to‘rgan ijtimoiy muhit va o‘zi mansub bo‘lgan 
xalqning tajriba, bilim va e’tiqodlarini ham o‘zlashtirib boradi. CHunki odam o‘zi yashab turgan 
ijtimoiy muhitni inkor etib yoki undan butunlay chiqib ketib yashay olmaydi. Bola faqat milliy muhitda 
yashab to‘rgandagina shu millat va elatga xos bo‘lgan xususiyatlarni ongi va xulqtiga singdirib, ijtimoiy 
tajribani egallab, ayni millat vakili bo‘la oladi. Bolaning ontogenetik taraqqiyoti davrida tashqi xatti 
harakatlarni botiniy ya’ni, "aqliy" xususiyaglarga aylanishi davrida unda milliy psixologik qiyofa 
asoslari shakllana boshlaydi. Individning ijtimoiylashishi, milliylashishi ona tilini o‘zlashtirish bilan 
boshlanadi. Milliy tilni bilmaslik etnik muhitdagi jarayonlarni, tilda ifodalanayotgan holat va 
hodisalarning mohiyatlarini anglab olishga to‘sqinlik qiladi. Chunki fikr ifodasi uchun ishlatiladigan 
so‘zlarda milliy o‘ziga xoslik bo‘ladi. Tafakkur bilan til va nutq o‘zaro bog‘liq bo‘lganligi uchun, 
ruscha tili chiqqan bolalarning fikrlash malakasi ham ruscha bo‘lib o‘zbeklarnikidan farqlanadi. Chunki 
insonning tafakkur tarzi nutqida, tilda reallashadi, moddiylashadi. O‘zbeklar milliy muhitida tug‘ilib 
voyaga etgan bolalar o‘zbekcha gaplashishga o‘rganganlaridan keyin ham, ruscha fikrlab, o‘zbekcha 
gapirishga harakat qiladi. Ruscha tafakkur tarzi bilan o‘zbekcha gapirish juda qiyin.
Boshqa millat vakili voqelikni o‘zbekning ko‘zi bilan ko‘rib o‘zbekona tafakkur tarzi bilan idrok 
eta olgandagina, u chinakamiga o‘zbekcha fikr yuritib, o‘zbekcha gapira boshlaydi. YUqorida aytib 
ta’kidlaganimizdek, ko‘rgan narsalarni idrok etish va mazmunini tushunib etish miyaning tug‘ma 
xususiyati bo‘lmay, bu xususiyatni u turmush tajribasi asosida xosil qiladi. SHuning uchun ham turli 
tabiiy sharoitlarda va ijtimoiy muhitda yashab voyaga etgan kishilar, turli hodisa va voqealarni idrok 
etishda o‘ziga xos ijtimoiy psixologik xususiyaglarga ega bo‘lishadi. Olib borilgan tekshirishlar shuni 
ko‘rsatadiki, Afrika qitasidagi ijtimoiy tarakqiyotda ortda qolib ketgan ba’zi qabila bolalari tajriba bilan 
bog‘liq bo‘lgan, amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan narsalarni, xodisalarni esda olib qolishda ajoyib xotira 
namunalarinn ko‘rsatishgan. Ular ov qilinadigan so‘qmoqlarni topish, yovvoyi hayvonlar izini farqlash, 
o‘rmon ichida orientirovka qila olishlik kabi vazifalarni bajarishda evropalik tengdoshlariga qaraganda 
bir muncha ustunlik qilgan holda, oddiy geometrik shakllarni deyarli farqlay olmaganlar. Inson ijtimoiy 
zot sifatida ma’lum milliy muhitda shakllanib borar ekan, u shu muhitda mavjud bo‘lgan 
munosabatlarni, milliy xususiyatlarni o‘z-o‘zidan stixiyali ravishda o‘zlashtirmasdan, balki shu 
jamiyatda qabul qilingan ma’lum ta’lim-tarbiya tizimi orqali, sekin-asta o‘zlashtirib boradi.