Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA
ARNAWLÍ BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI
ÁJINIYAZ ATÍNDAǴÍ NÓKIS MÁMLEKETLIK
PEDAGOGIKALÍQ INSTITUTÍ
Fizika-matematika fakulteti
Fizika-Astronomiya oqıtıw metodikası kafedrası
“Fizika-Astronomiya” oqıtiw metodikasi 3G-kurs talabası
Dúysenbaeva Maxidaniń
«Ulıwma fizika» páninen
«Termodinamika tiykarlari»
atamasındaǵı
KURS JUMÍSÍ
Kafedra baslıǵi: f-m.i.d. doc Kamalov.A
Ilimiy basshı: f-m.i.d. doc Kamalov.A
Orınlaǵan: Dúysenbaeva. M

Nókis-2022

Termodinamika tiykarlari
Reje:

Kirisiw………..………………………………………………..

Tiykarǵi bólim
I-bap. Termodinamika tiykarlari
1.1 . Termodinamika túsinigi…………………………………….....
1.2 Termodinamikaniń birinshi nizami……….........……..…….......
1.3 Termodinamikaniń ekinshi nizami……………………….…….

Juwmaqlaw.....................................................................…...............

Paydalanilǵan ádebiyatlar..................................................................

Kirisiw
Termodinamika ıssılıq effektleri menen júz beretuǵin túrli processlerde energiyanıń aylanıw nızamların úyrenetuǵin pán. Termodinamika sózi grekshe sóz den alinǵan bolip, «termos»- ıssılıq, dinamikos»- kúsh degen mánini ańlatadı. Texnikalıq termodinamika pán retinde M. V. Lomonosov (1746 -j.) tárepinen energiyanıń aylanıw hám saqlanıw nızamınıń ashılıwı, oniń «Íssılıq hám suwıqlıq sebepleri» (1747-j.) degen jumısında ıssı zatlar mikrobólekshelerdiń háreketdeligin tastıyıqlaw, (1765-j.) rus mexanigi I. I. Polzunov tárepinen birinshi universal puw mashinasiniń ashılıwı nátiyjesinde universal porshenli dvigatelleriniń sizilmasi jaratılıwı hám termodinamikaniń ekinshi nızamınıń jaratılıwı nátiyjelerinde júzege kelgen. XIX ásirdiń aqırında termodinamika páni rawajlanadı. Termodinamikaniń rawajlanıwına R. Mayer (1872-j.), D. Joul (1843- 1846 -j.) E. X. Lens (1844-j.), S. Karno (1824-j.), R. Klazius (1854-j.) hám V.Tomson (1856 -j.) óz jumısları menen úlken úles qosqan.
Termodinamika - fizikalıq, ximiyaliq hám texnikalıq termodinamika bólimlerine bólinedi. Aniq jaǵdaylardaǵı uliwmaliq usillarǵa, qaǵıydalarǵa, fizikalıq ózgesheliklerge tán bolǵan processlerdi úyrenetuǵin termodinamikaniń bólimi uliwma fizikalıq termodinamika dep ataladı. Qatnasıwshi denenıń ximiyaliq ózgeshelikleri ózgeriwin, olardaǵı ıssılıq almasiniwin úyrenetuǵin bólimi ximiyaliq termodinamika dep ataladı. Texnikalıq termodinamika bolsa energiyanıń óz-ara bir-birine aylanıwın, yaǵniy ıssılıq muǵdariniń jumısqa aylanıwın hám jumıstıń ıssılıqqa aylanıwın úyrenedi. Bul processler ıssılıq dvigatelleri hám suwitiw mashinalarinda keshedi.
Termodinmikani úyreniwde hám onı anıq máselelerin analiz qılıwda tábiy pánlerde qabıl etilgen bir hádiyseniń usılı ekinshisinen parıq etiwine itibar beriw kerek boladı.
Kópǵana tájiriybe materiallarin analiz qılıw dawaminda jıynalǵan nizamliqlardi ańlatıw nátiyjesinde termodinamikaniń ush nızamı júzege keldi.
Termodinamikaniń I nızamı energiyanıń saqlanıw hám bir túrden ekinshi túrge ótiw nizami tiykarında jaratıldı.
Termodinamikaniń II nızamı bolsa energiya almasiniwinda processlerdiń atqarılıw baǵdarları ózgerislerin óyretedi. Bul nızamǵa tiykar ekinshi túr máńgi dvigatel jaratıp bolmaydi.
Termodinamikaniń III nızamı deneni uliwma nol temperaturaǵa umtılıwdaǵı jaǵdayın túsintirip beredi.
Hár qıylı baylanısıwlar daǵı energiya almasiniw processlerin túsindirme beriwde tek sonday fizikalıq túsinikler hám shamalar isletiledi, olar materialdi mikroskopik (molekulyar) dúzilisine baylanıslı bolmaǵan túsiniklerdiń mánisi bolip esaplanadı. Bul shamalar ólshenedi yamasa ólshengen shamalar boyınsha
esaplanadı. Olar úlken sandaǵı deneni mikroskopik bóleksheleri tásiri nátiyjelerin xarakterleydi.
Íssılıq apparatlarin proektlestiriw hám qurıw ushin oniń wazıypasın, islew usılın hám onda bolatuǵin ıssılıq uzatiw processlerin biliw kerek. Íssılıq úsh qıylı usılda : ıssılıq ótkezgishlik, konveksiya hám nurlaniw usulinda uzatıladı. Hár bir texnologiyalıq processlerdiń atqarılıwında ıssılıq energetikalıq qurılmalari qollanıladı. Íssılıq energetikalıq qurılmalari energiyanı bir tú rden ekinshi túrge aylantırıp beredi. Aniq máselelerdi esaplawda, ańlatpalardı keltirip shıǵarıwda hám olar arasındaǵı baylanislardi anıqlawda matematika pániniń orni úlken. Denelerdi, hádiyselerdi hám processlerdi úyreniwde, analiz qılıwda fizika hám ximiya páni boyınsha jetkilikli bilimlerdi talap etedi.
Termodinamika páninen alınǵan bilimler erkın hám abad watan, párawan ómir qurıwd a, mustaqil respublikamizdiń rawajlaniwi ushin bilimli, intellektuallıq dárejesi keń, ádep-ikramli barkamal insandı tárbiyalawda úlken áhmiyetke iye.